Tôi vẫn tin rằng, sự chia rẽ trong một cộng đồng, dù đau đớn và kéo dài đến đâu, cũng chỉ là một giai đoạn mang tính tạm thời trong tiến trình phát triển của xã hội. Bởi lẽ, thời gian luôn là yếu tố có khả năng gạn lọc những gì tiêu cực, cực đoan và phi lý. Mọi thứ sẽ dần lắng xuống, những mâu thuẫn, hiểu lầm, khác biệt sẽ được sàng lọc như lớp phù sa được nước lũ cuốn đi, để lại những giá trị chung làm nền tảng kết nối con người với nhau.
Qua thời gian, con người sẽ dần nhận ra những giá trị chung, những điểm tương đồng đủ lớn để có thể ngồi lại, đối thoại và nối lại những mối quan hệ đã bị tổn thương hoặc rạn nứt. Lịch sử nhân loại đã không ít lần chứng minh: những chia rẽ, xung đột, dù tưởng như không có lối thoát, rồi cũng dần lùi vào quá khứ khi con người học được cách đặt lợi ích chung lên trên cái tôi cá nhân, học cách lắng nghe nhau nhiều hơn là phán xét.
Tuy nhiên, nói thì dễ, sống trong hoàn cảnh chia rẽ mới thật sự cảm nhận hết những hệ lụy mà nó mang lại. Sự xung đột trong lòng một cộng đồng không chỉ làm suy yếu sức mạnh tập thể, mà còn để lại những vết thương sâu sắc trong tâm hồn mỗi con người. Cảm giác bị mắc kẹt giữa hai luồng tư tưởng, hai phía đối lập khiến cho cá nhân cảm thấy mình bị kéo giãn, bị xé đôi, không chỉ về mặt lý trí mà còn về tình cảm và bản sắc. Đó là một trải nghiệm cay đắng, khi người ta cảm giác mất phương hướng, mất gốc rễ, không còn biết đâu là điểm tựa tinh thần, đâu là nơi mình thuộc về.
Chính trong hoàn cảnh ấy, niềm tin và sự đoàn kết trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Nó không chỉ là hy vọng cho một tương lai tốt đẹp hơn, mà còn là động lực để mỗi người tự điều chỉnh bản thân, vượt qua định kiến, và góp phần hàn gắn lại những gì tưởng chừng như không thể hàn gắn được.
Do đó, trong mọi hoàn cảnh, thay vì buông xuôi hay khoét sâu vào sự chia rẽ, mỗi cá nhân trong cộng đồng cần nuôi dưỡng tinh thần đối thoại, sự thấu cảm và lòng khoan dung. Chỉ khi con người nhìn nhận sự khác biệt như một phần tất yếu của đời sống và cùng hướng về những giá trị chung, thì khi đó, chia rẽ mới thật sự chỉ là một giai đoạn ngắn ngủi trên con đường đi đến sự gắn kết bền vững.
Rời xa quê hương, chúng ta mang theo không chỉ vài chiếc va-li, mà cả một nhà tù trí nhớ. Ký ức trở thành vừa ngọt ngào vừa giam hãm. Quê hương còn lại trong tim như một vết thương không lành, vừa đau đớn vừa dịu dàng tỏa hương. Bất kỳ nỗi nhớ nào cũng mang hình hài của một vùng đất, một góc phố, hay một con đường thân quen. Người ta thường nói nhớ một thời, nhưng thật ra là đang nhớ một nơi chốn, nơi từng in dấu những khoảnh khắc không thể quên.
Nhớ tuổi thơ không chỉ là hoài niệm về những tháng ngày vô lo, mà là nhớ con kênh nhỏ lặng lẽ trôi qua sau vườn, nhớ tiếng ve sầu râm ran giữa trưa hè oi ả, nhớ mùi đất ẩm sau cơn mưa đầu mùa, nhớ cánh đồng lúa chín vàng rộ rực dưới nắng. Từng hình ảnh ấy hiện lên rõ nét trong tâm trí, như thể chỉ cần nhắm mắt lại là có thể chạm tay vào quá khứ.
Nhớ thanh xuân không đơn thuần là nhớ những năm tháng tuổi trẻ đã qua, mà là nhớ quán cà phê nằm khuất ở góc phố, nơi từng in bóng những buổi chiều mơ mộng. Là nhớ tiếng đàn vang vọng từ căn gác nhỏ, nhẹ nhàng mà day dứt, như lời thủ thỉ của ký ức. Là nhớ ánh đèn vàng hắt ra từ khung cửa sổ quen, nơi ta từng ngồi nhìn mưa rơi và mơ về một tương lai xa xôi.
Nỗi nhớ, suy cho cùng, luôn gắn chặt với không gian, những nơi từng là chứng nhân cho cảm xúc, cho yêu thương, cho những điều ta từng có rồi đã mất. Và đôi khi, chỉ cần đi ngang qua một con đường cũ, nghe lại một bản nhạc xưa, hay ngửi thấy mùi hương năm nào, tất cả ký ức ấy lại ùa về, đầy ắp và nguyên vẹn như chưa từng rời xa.
Thế nhưng, người lưu vong nào rồi cũng đến lúc nhận ra: người ta không thể sống hoài bằng trí nhớ, sống mãi bằng quá khứ và không thể xây dựng trên sự hoài niệm. Tôi hiểu điều đó, nhưng mỗi chân trời mới, nhìn cho kỹ, vẫn bắt đầu từ một chân trời ký ức. Henrik Ibsen từng nói: "Người ta chỉ có vĩnh viễn những gì đã mất đi vĩnh viễn." Có lẽ đúng thật.
Quá khứ cho ta gốc rễ, nhưng hiện tại mới cho ta sự sống. Có thể chúng ta sẽ chẳng bao giờ thành cư dân chính gốc ở xứ sở này. Nhưng điều đó không hẳn là bi kịch, nó có thể là một cơ hội: để vừa giữ được tiếng mẹ đẻ, vừa học một ngôn ngữ mới; để vừa thuộc về, vừa khác biệt; để biến mất mát thành điều hữu ích.
Ngày đầu đặt chân đến Mỹ, không có ánh sáng lung linh của “miền đất hứa” như người ta vẫn kể. Chỉ thấy một khoảng trống lạ lùng, như thể bước vào một giấc mơ chưa kịp gọi tên. Xa lộ mênh mông, những dòng xe cuồn cuộn lao đi lạnh lùng, đèn chớp nháy không phải của hội hè mà như những con mắt vô tri lướt qua nhau. Nhà cửa xếp hàng ngay ngắn, vuông vức, khô khan, như trò chơi lắp ghép của một bàn tay vô hình, thiếu hơi thở người.
Giữa cái mênh mông ấy, lòng người bỗng co lại, thấy rõ sự cô đơn nhoi nhói. Không còn tiếng rao quen thuộc, không còn mùi khói bếp chiều, không còn bóng dáng của một ngõ nhỏ nơi quê nhà. Mọi thứ vừa rộng rãi quá mức, vừa chật chội đến ngột ngạt trong tâm hồn.
Người ta bảo: “Ở đây anh được tự do.” Nhưng tự do này không có ai cầm tay, không có ai chỉ lối. Nó đứng đó, như con dao hai lưỡi lạnh lùng, đòi ta phải tự gánh, phải tự lo liệu tất cả, từ cơm áo đến tương lai, từ chỗ đứng xã hội đến niềm tin cá nhân. Thành công, chẳng có ai để chia vui. Thất bại, cũng không còn ai để đổ thừa.
Tự do không phải là thứ ai đó có thể ban phát hay cho không. Nó luôn phải được đánh đổi bằng một cái giá nào đó và đôi khi, cái giá ấy chính là kiếp sống lưu vong, là sự rời xa quê hương, cội nguồn, và cả những điều từng quen thuộc. Thế nhưng, nếu suy ngẫm sâu xa, có lẽ chính sự lưu vong ấy lại là cơ hội để con người học cách tự chịu trách nhiệm về cuộc đời mình. Khi không còn được bao bọc bởi cộng đồng, bởi hệ thống quen thuộc, mỗi lựa chọn, mỗi hành động đều mang một sức nặng riêng, bởi chúng ta không còn ai để đổ lỗi ngoài chính mình.
Trong thân phận tha hương ấy, ta buộc phải sống và nếu cần, cũng sẵn sàng chết với cái tên mới mà mình đã tự chọn lấy. Cái tên ấy không chỉ là danh xưng, mà còn là biểu tượng cho một con người đã tái sinh trong tự do, trong ý thức và trong trách nhiệm. Tự do, vì thế, không chỉ là quyền được sống theo ý mình, mà còn là nghĩa vụ phải gánh vác mọi hậu quả của chính sự lựa chọn ấy, dù trong cô đơn, mất mát hay hy vọng.
Ở đất Mỹ, ai trong chúng ta cũng buộc phải bắt đầu lại từ đầu: học một nghề mới, tập làm quen với nếp sống mới. Những bước đi đầu tiên chập chững, lạc lõng, như đứa trẻ tập đi trên con đường quá rộng, quá lạ lẫm. Mưu sinh nơi xứ sở phức tạp này chưa bao giờ là dễ dàng. Có khi đó là những ngày nhục nhằn, cúi đầu làm những việc không tên, lặng lẽ gánh lấy để rồi chỉ mong có thể đứng vững giữa đất khách quê người.
Thế nhưng, cũng thật lạ kỳ, người Việt lại sớm tìm thấy cách thích nghi. Chúng ta học được cách biến cái khó thành chỗ dựa, biến cái bất lợi thành thế sống còn. Đó là một nỗ lực phi thường đối với những con người vốn quen đời sống tiểu thương, công nhân, nông dân… Ấy vậy mà trong gian khổ, sự bền bỉ và ý chí sinh tồn vẫn lấp lánh, đưa bao người dựng được mái ấm nơi phương trời xa.
Trên đất mới, chúng ta quây quần lại, gọi đó là cộng đồng. Nhưng càng nhìn kỹ, càng thấy như một phiên bản thu nhỏ của quê hương đã mất. Ai từng là sĩ quan lại muốn giữ quyền chỉ huy. Ai từng làm báo lại lập báo. Ai từng dạy học lại mở lớp... Trật tự cũ, lạ thay được nối dài sang đời sống mới, được dựng lại ở một mảnh đất xa lạ. Người thì chống Cộng đến cùng, người thì muốn hòa giải và người thì chỉ lo cơm áo, tìm một lối đi yên ổn, lo cho gia đình, cho tương lai của con cái.
Tôi thiết nghĩ sau chặng đường dài hơn nửa thế kỷ qua định cư nơi hải ngoại, điều còn lại chỉ là khát vọng sống an lành, nuôi dạy con cái nên người, và giữ cho cộng đồng không tan biến. Cầu mong cộng đồng người Việt hải ngoại sáng suốt, không phân biệt quá khứ, xuất xứ Bắc Trung Nam, sắc tộc, tôn giáo, thành phần xã hội, thời điểm xuất ngoại, dũng cảm thể hiện lòng nhân ái, để có sức mạnh tập trung vào công việc xây dựng một cộng đồng ngày càng lớn mạnh.
Chúng ta đã đi xa đến thế này, đã trả giá bằng bao năm tháng lưu vong, thì không thể để những ranh giới nhỏ bé làm tan nát chúng ta thêm lần nữa. Tôi tin, một ngày nào đó, cộng đồng sẽ nhận ra: điều duy nhất còn lại, đủ để ta nắm tay nhau là sự thật rất giản dị, chúng ta đều là người Việt, chung một tiếng nói, đều cùng đi tìm một đời sống tử tế nơi xứ người văn minh, cùng mang trong tim bóng dáng một quê hương, dù xa hay gần.
Phước An Thy
TG Phước An Thy nhận giải Đặc Biệt về Huế Mậu Thân trong lễ trao giải VVNM 2018