Cầu Trường Tiền sáu vài mười hai nhịp
Em qua không kịp tội lắm anh ơi
Thà rằng không biết thì thôi
Biết rồi mỗi đứa mỗi nơi cũng buồn
(Dân ca Huế)


Văn hoá những chiếc cầu

Có một khái niệm tưởng như gần gũi và đơn thuần nhưng lại rất xa vời và trừu tượng, đó là khái niệm về Văn Hóa. Thời nhỏ, tôi thường nghe giới đàn anh hỏi thăm “Trình độ văn hóa” của một người bằng cách đem chữ nghĩa thánh hiền ra đo, như “trình độ văn hóa: Mù chữ, Trung Học, Tiểu Học, Đại Học...”. Lớn lên, tôi mới khám phá ra điều thú vị rằng: A thì ra! Việt Nam ta là nơi duy nhất trong vũ trụ có “trình độ văn hóa mù chữ”! Thế mà mấy bác Tây học như Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh lại viết: “Văn: Là vẻ đẹp, vẻ sáng...”. Mù chữ mà lại đòi đẹp và sáng thì cũng như đêm Ba Mươi tối mò mà đòi trăng sao vằng vặc thì kiếm đâu ra đường về để Hóa ra Văn!

Trong khi Đông Phương, văn hóa tiềm ẩn một vẻ đẹp mơ hồ và một thiên năng cao cả, thì Tây Phương thực tế hơn, văn hóa là cách thể hiện kinh nghiệm sống. Nhất là Mỹ, những nhà hoạt động văn hóa đã đập vỡ và vun quén lại khái niệm văn hoá cổ điển từ thời tiền Victoria để đưa văn hóa xuống đường. Nhiều khái niệm văn hóa ra đời đến nỗi chẳng ai còn thấy “chướng” trước những khái niệm “văn hóa bên lề” (subculture) như văn hóa của giới đồng tính luyến ái, văn hoá những người sống vô gia cư, văn hóa giới nghệ sĩ, văn hóa giới quyền quý tiếng tăm, văn hóa vùng thường xuyên bị động đất, văn hóa khu cao ốc chọc trời...

Đi từ những bước nghênh ngang cao chênh vênh trong khái niệm “Văn Hóa Cao Sang” (High Cuture) của Matthew Arnold (1869) đến dáng là đà trong mớ hành lý bụi đời “Văn Hoá Bình Dân” (Ordinary Culture) của Raymond Williams (1958), tôi bỗng hứng chí nhớ về và dừng lại bên những chiếc cầu từ thuở cây đa bến cũ rồi tự hỏi: “Có chăng Văn Hóa Những Chiếc Cầủ”. Rồi cũng hồn nhiên như anh Xã Xệ tin mặt trăng làng ta là sáng nhất, tôi trả lời rằng, “Có!”. Tôi tin là những chiếc cầu có nền văn hóa riêng. Những chiếc cầu khỉ đã nằm vắt qua suốt chiều dài của lịch sử. Rồi cầu tre (Anh thương em mấy nhịp cầu tre), cầu ván, cầu ao (Ví dầu cầu ván đóng đinh, cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi). Cho đến cầu phao, cầu nổi, cầu sắt, cầu đá, cầu xi-măng, cầu chuồi, cầu gác, cầu treo... đã ghi dấu bao nhiêu thế hệ lịch sử, văn hóa.

Thuở còn bé ở quê nhà, mỗi chiếc cầu từ đầu làng đến cuối xóm đều gợi cho tôi một thế giới riêng tư nho nhỏ. Như Cầu Lừ, chiếc cầu khỉ èo ọp bằng tre đã chứng kiến bao nhiêu là tai biến của dân làng. Cầu Vượn, cầu Banh một đời chở đầy những mùa trăng lúa mới. Những chiếc cầu Việt Nam quản chi khó nhọc để quặn mình nối hai bờ anh em hay thù nghịch. Có những chiếc cầu nằm xuôi mái lặng lẽ mà sao đứng nhìn, tôi lại có cảm giác như mỗi thanh sắt vô tri và chiếc bù loon đang run lên bần bật. Đó là cảm giác thuở học trò được thầy giáo dắt ra thăm cầu Bến Hải nối liền – mà chia cắt – hai bờ sông Hiền Lương soi bóng hai màu cầu... lạnh lùng, rờn rợn. Cầu không dắt ta đi mà cũng chẳng đưa ta về. Có khi đi thì còn, mà về lại mất. Mất khi trở về có nghĩa là đi không bao giờ trở lại.

Khái niệm văn hóa những chiếc cầu lớn hẳn trong lòng tôi như một niềm thâm tín khi mùa Hè năm 2000 tôi ngỡ ngàng qua nhánh Tiền Giang sông Cửu Long bằng chiếc cầu treo “Bắc” Mỹ Thuận. Có lẽ cả nước đều mang chút tâm trạng ngỡ ngàng như thế khi đối diện với chiếc cầu treo tân kỳ mở màn đi vào thế kỷ 21 với nỗi lòng Tú Xương: “Đêm nghe tiếng ếch bên tai; giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò!” Nhìn từ xa, tôi bỗng thấy cây cầu giống như cây đàn 128 sợi dây, một cây đàn đầy biểu tượng cho ngón đàn tài tử của dân Nam bộ. Đứng trên chiếc cầu lộng gió dài gần hai cây số với hai trụ tháp cao vút, khách vẫn còn mường tượng nghe tiếng máy phà mới hôm nào đây còn khò khè cuộn nước. Mùi nắng gió và phù sa lồng lộng thổi qua cầu vẫn chưa làm ai quên được mùi chim mía nướng than, mùi những xách hàng rong đủ vị và và khối âm thanh không tên tuổi nhưng thật thân quen trên bến phà thuở nọ. Chiếc cầu mới đang khởi sự một nguồn sống mới. Tôi cảm nhận được rằng, dù con người có muốn hay không, cây cầu với ngôn ngữ văn hóa lặng thinh hay lao xao riêng một cõi, vẫn đang tự nó ghi những dòng đầu của cuốn sử đời mình... như chuyện chiếc cầu trên sông Drina, trường ca cầu sông Kwai đã trở thành bất tử.

Tôi đã đi qua những chiếc cầu xa xứ với cái nhìn hiếu kỳ của người du khách và với một cảm giác thán phục bàn tay và khối óc tuyệt hảo của con người. Nhưng giữa cầu và tôi vẫn là hai thế giới, đi về không một chút vấn vương. Như hình ảnh nhà quý tộc cổ kính đi xe song mã, chiếc cầu treo của thế kỷ 20 là con đẻ của nền văn hóa cao ốc chọc trời.

Những chiếc cầu vang bóng như Golden Gate Bridge, Bay Bridge, Brooklyn... của Mỹ đều vươn những vài cầu cao vút tới những vùng giàu sang như San Francisco, Manhattan. Cầu Mirabeau của Pháp bắt qua dòng sông Seine soi bóng tháp Eiffel uy nghi mà kiêu sa giữa lòng kinh thành Ba Lê ánh sáng. Cầu Mỹ Thuận – chiếc cầu treo trẻ nhất của thế kỷ nầy– đã được thai nghén và hình thành trong một bối cảnh văn hóa khác hẳn với những chiếc cầu kia. Chiếc cầu đã vươn mình qua sông phù sa vạn lý như con rồng chín khúc uốn mình từ Tây Tạng về tới biển Đông. Dòng sông vẫn còn nguyên nét sơ khai. Tôi qua cầu với tâm trạng đi vào cửa ngõ ngày mai của đồng bằng sông Cửu Long đang còn ngủ say trong màu xanh phủ hết chân trời của ruộng lúa, bóng dừa, vườn cây, kinh rạch và điệu lý qua cầu. Dáng nổi bật của cây cầu giữa một vùng mênh mông làm cho cây cầu chưa thuần với dòng sông mà gợi lên một cảm giác thách thức. Đó là một cảm giác mạnh mà du khách thường nhắc tới khi đi qua cầu Akashi Kaikyo, chiếc cầu treo dài nhất thế giới – gấp ba lần cầu Mỹ Thuận – của Nhật bắc qua eo biển Akashi. Nhưng sự thách thức của cầu Akashi là những luồng sóng dữ, là sự đối mặt với cái uy vũ tàn bạo của thiên nhiên. Còn sự thách thức của cầu treo Mỹ Thuận là sức bật khai phá của con người tương lai trên lối vào thế kỷ.

Từ khi chưa có bóng người trên trái đất thì đã có hàng vạn dòng sông. Và lịch sử con người lớn lên với những cây cầu cho bớt ngăn sông cách núi. Nhưng có được bao nhiêu dòng sông thuộc về một vùng đất ở và có được bao nhiêu chiếc cầu thuộc về một dòng sông trôi. Chiếc cầu chỉ thuộc về dòng sông khi nào cầu không chỉ là phương tiện để vượt qua sông mà cầu chở lòng người đến với dòng sông. Hơn 2000 năm, cầu Luân Đôn trên sông Thames; 500 năm, cầu Mirabeau trên sông Seine; và 100 năm cầu Trường Tiền trên sông Hương không chỉ đưa chân người qua cầu mà còn đưa lòng người trôi chảy dưới dòng sông. Nguyễn Du, trong mắt nhìn Đông Phương, thấy cây cầu như là điểm hẹn của thiên nhiên, “Dưới cầu nước chảy trong veo, bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha”, màø Appolinaire, trong cảm nhận đầy đam mê với chút váng vất siêu thực Tây Phương thì thấy cây cầu trăm năm vẫn đứng đó nhưng bóng nó là khởiø điểm của từ ly: “Dưới cầu Mirabeau, sông Seine thầm lặng chảy. Tình chúng ta đi mãi, vui với sầu theo nhau”

Tôi lớn lên ở Huế.
Rồi bỏ Huế mà đi.

Hành lý một đời để dành với Huế mà tôi mang theo cũng có thể là cả một gia tài mang đi không hết, mà cũng có thể chỉ là một búp sen đầu mùa mới nhú lên mà vì thương màu hồng ngây thơ quá, tôi không nở hái mang theo. Xa Huế, tôi đã mang màu tím trong không gian Huế buổi chiều, mang mùi trầm hương từ mấy trăm ngôi chùa cổ, mang tiếng chuông công phu trong đêm khuya, mang rong rêu của dòng sông có những bến đò áo trắng mà đi. Mớ hành lý đó cần một chiếc va-li không giới hạn để đựng. Chiếc va-li không khóa, là trái tim vô ngã của Huế, là chiếc cầu Trường Tiền màu nhũ bạc trên dòng sông Hương.

Chiếc Cầu trong tâm ảnh

Châu Thuận Hóa là ốc đảo của thiên nhiên Việt Nam suốt cả một thời quá khứ. Huế cách trở trong lòng người xứ Bắc – Thương em anh cũng muốn vô, sợ truông nhà Hồ sợ phá Tam Giang – Và xa xôi lạ lùng quá đỗi với người phương Nam – Đi bộ thì khiếp Hải Vân, đi thủy thì khiếp sóng thần Hang Dơi. Thiên nhiên thuở nọ đã bắt Huế nằm im gối đầu Trường Sơn, co chân trên dãi đất hẹp giáp biển Đông như những dòng sông bị cản chiều dài, cách trở chiều rộng, nên phải chảy vào bề sâu mà về lại trong lòng. Bởi vậy cái đẹp của Huế là cái đẹp mang vẻ trầm lặng và cô tịch. Cái nên thơ của Huế là vẻ nên thơ trong mắt nai rừng lúc hoàng hôn: Vời vợi, hồn nhiên nhưng cũng trang đài và huyền hoặc. Dường như người Huế nhìn về quê người thì thấy thấp thoáng bóng tương lai, mà nhìn về quê mình thì chỉ thấy toàn quá khứ. Phải chăng vì thế mà người Huế thành người tù chung thân của quá khứ, thành kẻ hành hương quanh miếu đền kỷ niệm, những kỷ niệm thuộc về một thời “mô tê” lãng đãng như ca dao.

Huế có một dòng sông và một chiếc cầu như ảo ảnh, đó là dòng sông Hương đã trở thành dòng thời gian và chiếc cầu Trường Tiền là bến đò của dĩ vãng. Dòng thời gian vẫn luân lưu trôi chảy nhưng không già. Thời gian sẽ đẩy lùi quá khứ để mà quên và kéo dĩ vãng trở về để mà nhớ. Mỗi năm, khi mùa Thu về, dòng sông ấy vẫn xanh; vẫn trôi chảy âm thầm dưới chiếc cầu cong sáu nhịp có nét e ấp tròn trăng đầy duyên dáng. Dòng sông và chiếc cầu vẫn còn trẻ mãi mà những hàng cây hai bên đường lại ngã màu. Thời gian cũng có nét buồn riêng của nó. Với Huế, nét buồn của thời gian là vết chân chim trên khóe mắt cười đã hết long lanh của cô học trò Đồng Khánh một thời áo trắng.

Một sớm mùa Hè năm 1954, sau khi rời bến xe Nguyễn Hoàng, tôi theo mẹ về chợ Đông Ba. Một sớm mai trên hè phố Huế, được ngồi bệt trên chiếc mũ đệm bên gánh cháo lòng un khói và được ăn một tô cháo nóng hổi đã đời là cả một niềm hạnh phúc lớn lao mà rất ít đứa trẻ ở làng cùng lứa như tôi có được. Mùa Hè, mới nắng mai đã gắt. Vị cay và sức nóng bên trong của tô cháo lòng, bên ngoài của nắng làm tôi ngầy ngật như say. Tôi chạy lúp xúp theo mẹ qua cầu mà chẳng thấy được gì vì mồ hôi đổ dầm như tắm. Đến giữa cầu, cơn gió qua sông mát lạnh. Tôi không cần đưa tay áo quệt mồ hôi mà mắt mũi, mặt mày vẫn ráo hoảnh. Tôi ngước nhìn quanh. Cao vút trên đầu tôi là đường cong trắng vàng rực rỡ như thềm núi Trường Sơn có cầu vồng ra ăn mưa. Trước vẻ ngỡ ngàng của thằng con trai út chưa ra khỏi mấy lũy tre làng, mẹ tôi chợt nhớ ra và lên tiếng:

- Cầu Trường Tiền!

Cả một cơn sóng ký ức dội về. Tôi đã quen lắm từ bao nhiêu năm qua tiếng khóc trẻ thơ dịu dần trong tiếng hò ru em, vang lên ấm dịu, ngọt ngào từ xóm trên về xóm dưới. Hình như tôi đã biết sâu lắm rồi mà vẫn hỏi. Hỏi như để khẳng định một tình yêu đang có mặt, nhưng cũng rất xa xôi:

- Cầu Trường Tiền sáu vài mười hai nhịp đây phải không mạ hè?

Mẹ tôi thật vô tình. Mẹ không chia sẻ luồng gió mới đang mở phăng cánh cửa lòng tôi, nên mẹ đã nói bằng ngôn ngữ thản nhiên, làm như tôi cũng đã có hơn nửa đời người quen thuộc với chiếc cầu nầy như mẹ. Không, tôi có riêng đôi mắt bình minh của trẻ thơ để khám phá ra “cái ông cầu” uy nghi vươn tay dài sáu khúc để nối liền bờ bên nớ bên ni. Tôi như một người nghèo cháy túi vì không tìm ra được chút vốn liếng kinh nghiệm nào ở làng để so sánh với cả một thế giới lạ lùng, đồ sộ, xinh đẹp, cao sang, nhưng cũng mang vẻ ngự trị và bí ẩn chứa trong từng mảnh nhỏ của “ông” cầu. Tôi mơ hồ liên tưởng tới đường cong như cánh cung của cặp rồng uốn lượn trên nóc đình làng để ví với dáng cong cong thon thả của những vài cầu lên xuống. Vài cầu đang ngự trên cao chót vót tận đọt tre lá ngà gần mây trắng, thấp dần xuống để soi mình trên sông và từ từ vút cong lên trở lại. Tôi đếm thầm những cây quạt trắng khổng lồ mình đã đi qua: Một, hai, ba, bốn, năm, sáu. Rồi những tảng mây trôi trên xa cho cây cầu đổi sắc làm tôi nhớ những giọt sương mai trên lưới nhện hoang giăng trên bờ cỏ dại ở đầu làng.

Có tiếng nổ rất xa, đâu từ phía núi. Tôi nhớn nhác bấu chặt tay mẹ. Mẹ tôi cười, nói một cách tự tin:

- Sáng ni đình chiến rồi, sợ chi nữa!

Tôi nghĩ bụng, “Đình chiến là cái ông nào mà to hơn gan cóc tía. Súng đạn không sợ thì còn biết sợ ai!”. Tôi hỏi về cái ông “đình chiến”. Mẹ tôi cười tội nghiệp rồi giải thích theo lối thông tin “Làng trên xóm dưới”:

- Thì đình chiến là họ ký hiệp định Giơ-Neo với nhau. Việt Minh, Bảo Vệ như chú Dưa, chú Cà không bắn nhau nữa. Mai mốt, mình lên nhà trên kê phản ngủ. Rồi mạ tháo cái hầm làm chuồng heo, thả cặp heo tới tháng Chạp kỵ Ba, rồi ăn Tết. Tôi nín thở tận hưởng nguồn hạnh phúc tưởng tượng là từ nay, đêm đêm mình sẽ thôi ngủ dưới hầm, khỏi ngửi mùi rễ tre lên mốc, khỏi nghe bầy mối nghiến tre trèo trẹo thâu đêm.

Nghe mẹ tôi vẽ bức tranh mơ ước, mấy người gánh gồng cùng chạy bộ qua cầu cũng hớn hở hỏi nhau:

- Nì, Thím nớ về mô? Đình chiến rồi, hoà bình rồi, hết sợ súng đạn, ăn hột muối cũng sướng. Chừ lo về lại dưới làng cuốc đất mần ăn.

Cây cầu quanh tôi trắng tuyền như ngọc bích. Từ phút đó, cầu đã viết trong ký ức hoa niên của tôi những trang đầu tiên và kết tụ thành tâm ảnh: Cầu Trường Tiền đó, chiếc cầu chở hoà bình về lại quê xưa.

Rồi đời cứ theo dòng. Năm năm, mười năm, hai mươi năm… tôi đã đi về qua chiếc cầu đó; và hết một đời chiếc cầu đó sẽ soi bóng mãi trong lòng tôi.

Dòng sông Hương là mẹ nuôi, đã trở thành mẹ hiền và xứ Huế quê ngoại đã trở thành quê hương yêu dấu của cầu Trường Tiền. Cầu chào đời ở tận bên Tây. Năm 1899 hãng Eiffel mang về Huế đặt bên cạnh kho đúc tiền nên mang tên là cầu Trường Tiền. Lên năm tuổi, mới học vở lòng đường đi còn lót ván, trận bão năm Thìn 1904 đã xô ngã bốn nhịp cầu. Vè dân gian ghi lại rằng, “Nửa đêm bão tới thình lình; cù lăn nổi dậy miếu đình nghinh ngang...” và cù lăn đã “Xô cầu Trường Tiền ngã bốn, đốn cột cờ gãy ba!”

Trường Tiền là chiếc cầu định mệnh của Huế. Tình yêu chưa bước song đôi qua cầu là tình yêu chưa “chín”. Hận thù chưa giải được trên cầu thì thù hận chưa nguôi. Uy vũ chưa tuyệt lộ trên cầu thì chưa phân thắng bại. Đến Huế mà chưa đứng trên cầu là chưa vô tới Huế, chỉ mới “tạt” qua Huế mà thôi. Phải chăng vì thế mà từ ngày có mặt, tuy nằm yên một cõi, Trường Tiền đã mang những vết hằn lịch sử sâu nặng nhất của một xứ Huế thăng trầm theo thế sự.

Ngày mới lớn lên ở làng, tôi thường nghe thế hệ đàn anh kể chuyện “Chiến Sĩ Qua Cầu”. Câu chuyện bao giờ cũng bắt đầu bằng cái mốc “Thời Nhật đảo chánh”. Ngày ấy, thực tế lẫn huyền thoại “chống thực dân Tây xâm lăng” là một khúc anh hùng ca thôi thúc những tấm lòng yêu nước lên đường kháng chiến. Mùa Đông năm 1946, những người trai quê và thôn nữ của làng tôi lũ lượt gánh ớt bột, mạt cưa, trấu, rơm rạ, và bùi nhùi để qua Huế đánh đồn Tây Tòa Khâm. Nghe kể lại là khi xông ớt, trấu, rơm rạ, mấy ả đầm và Tây con ở trên lầu cay mắt quá, khóc bằng tiếng Pháp (!), nghe thảm thiết như “mèo kêu” (?!). Các chiến sĩ chân đất làng ta không biết vì động lòng trắc ẩn hay vì không chống nổi với súng đạn thiệt tình của quân Tây nên đã hè nhau chạy bộ qua cầu Truờng Tiền, băng qua đồng, trở về làng cũ hát tình ca Phạm Duy “Ngày nao ta phá tan đồn nó đi, sẽ thấy trên đường trở về, áo dài đùa trong nắng hè...” Làng tôi có khoảng mười “Chiến Sĩ Qua Cầu” và tất cả đều có một nỗi niềm chung là đầu hôm khi băng qua sông Hương, cầu Trường Tiền còn nguyên vẹn, nhưng khi trở lại sau nửa đêm gần sáng, cây cầu đã gãy đôi! Những người trai quê và gái quê đêm đó đã khóc khi lội qua sông: Khóc cho một cây cầu thân yêu đã gãy và buồn cho một dòng sông không ấp ủ nỗi một cây cầu. Lịch sử sau nầy đã ghi lại rằng, nửa đêm 19 tháng 12 năm 1946, dưới sự chỉ huy của Trung Đoàn Trưởng Trung Đoàn Trần Cao Vân, ông Hà Văn Lâu, cầu Trường Tiền đã bị gài mìn đánh sập để cản bước tiến của quân Tây. Ớt khô của lòng yêu nước làm sao thắng được thuốc súng của xâm lăng! Anh hùng ca không chỉ là chiến lợi phẩm thu được trên chiến trường. Chiến sĩ làng tôi bỏ chạy, thế mà hào khí một thời vẫn còn cháy mãi trong lòng họ theo những câu chuyện kể không đầu không đuôi, nhưng bao giờ cũng cảm động khi đến đoạn một nhịp cầu Trường Tiền đã gãy lúc nửa đêm...

Tôi là học trò từ làng quê lên Huế học. Thời tôi mới lớn, học trò nhà quê lên tỉnh học còn ít hơn là học trò các thành phố lớn được qua Tây, qua Mỹ du học.

Tôi ở trọ trong Thành Nội, học trường Quốc Học. Mỗi buổi sáng đi học, ra cửa Ngăn dọc theo bờ Bắc sông Hương, qua cầu Trường Tiền, đi ngược bờ Nam sông Hương. Bãi học, về cầu Trường Tiền, vô cửa Thượng Tứ... Nhịp điệu đi về trên một chiếc cầu ngỡ như đơn điệu ngày lại ngày cả mười năm đó, thực ra, chẳng có bao giờ giống nhau như con nước bao năm qua trôi chảy mãi dưới chân cầu mà vẫn không có một lần lập lại.

“Mỗi sáng sớm đi học, qua cầu khi gió ban mai còn nhẹ nhàng, mơn man tà áo, vuốt ve mái tóc thề, dỗ dành từng bước đi của người qua cầu, ánh sáng lấp lánh trên mấy vài mấy nhịp uốn cong, tuổi học trò thấy cuộc đời như trang vở đầu tiên của ngày tựu trường, con tim hồi hộp vui mừng nơi từng nhịp đi...

Cái vòm trắng bạc có một chút kiêu sa phù phiếm. Mỗi bận qua cầu tôi có cảm giác như đi qua một đám mây phù du, một đoạn đường sương phủ hay đi vào một mối tình đầu không dài lâu; hoặc bắt đầu một cuộc đời lãng tử cũng không biết chừng.

Bước đi trên cầu trong ngọn gió sông Hương buổi sáng, khi chiếc cầu còn ngái ngủ trong khói sóng và màn sương, nhìn về phía Vĩ Dạ, có sóng nước êm đềm xanh một màu lục thủy, những chùm tre lã ngọn nơi phía Cồn Hến ẩn hiện đằng sau như vừa mới gội nước hồ thủy để xanh một màu xanh êm ả có thể làm mướt lại những con mắt suốt đêm thức trắng để “gạo” bài. Đến giữa cầu, ấy là lúc không thể nào không ngoảnh mặt về phía rặng núi Kim Phụng nổi hẳn lên trong dãy Trường Sơn kéo dài về hướng Tây Nam. Sông Hương mà không có dãy núi này đứng đợi như một tri âm vĩnh viễn thì e sẽ là con sông thảm thiết không biết trôi về phương mô. Dãy núi ấy, xanh một màu xanh “xuân sơn” thăm thẳm, vừa huyền bí, vừa đa tình. Hình như nhờ bóng núi xa xăm kia mà sông Hương trở thành huyền ảo, như có như không trong một nỗi thầm lặng miên man của dòng nước chảỵ” (Thái Kim Lan)

Giờ đến trường và tan học, cả con đường, chiếc cầu và lòng sông soi bóng đều sáng lên theo dòng nón lá và áo trắng học trò. Dòng suối trắng đó có lúc đầy giữa mùa Thu tựu trường, mùa Xuân nắng ấm; vơi dần giữa mùa thi sang Hè, và xám lại giữa mùa Đông co ro trong những chiếc áo mưa. Thế nhưng cũng có khi dòng suối ấy khô quắt khô queo theo nhịp cầu gãy đổ.

Chiếc cầu sáu nhịp nối liền hai bờ sông bên phượng, bên me. Huế cùng dòng sông bên dưới và dòng người bên trên thì trôi chảy mà chiếc cầu thì vẫn lặng im trong nắng trong mưa có vẻ như thường hằng, bất biến. Huế đã trải qua không biết bao nhiêu cuộc bể dâu, thế mà sự ngây thơ vẫn còn đeo đẳng. Có những tâm hồn đã thành sắt đá vì chiến tranh; những cảm quan đã chai lì vì súng đạn; những ước mơ đã cùn nhụt vì thực tế chua cay... bỗng trở mình một cách nhẹ nhàng, rồi thức dậy nhìn dòng sông xanh bên dưới với đôi mắt trẻ thơ khi lững thững bước qua chiếc cầu màu nhũ bạc.

Phong cảnh trên cầu, ngày lụn tháng qua, đã trở thành Tâm Ảnh trong lòng người lớn lên hay già đi cùng với chiếc cầu. Khi một bóng dáng đã trở thành tâm ảnh thì sự hiện sinh của nó sẽ trở thành ảo ảnh. Như bóng dáng Kim Trọng thuở ban đầu “Hai Kiều e lệ nép vào dưới hoa” đã thành tâm ảnh trong một thế giới riêng của Thúy Kiều. Bởi vậy, trong ngày Kim Kiều tái hợp, chàng Kim bằng xương bằng thịt chỉ là một hiện sinh xa lạ. Nỗi đam mê cháy bỏng và sự khắc khoải đợi chờ “từ Lâm Truy em lạc tới Giang Hà” của Thúy Kiều đã miên viễn hướng về tâm ảnh. Buổi đoàn viên sau mười lăm năm luân lạc mà “đổi duyên cầm sắt ra duyên cầm kỳ” là một phản ứng lạnh lẽo của tâm hồn. Phải chăng đó là một cách lẩn trốn dưới cán dù đạo lý khi lửa tình đã nguội! Cũng thế, những người xa Huế đã mang chiếc cầu trong tâm ảnh mà ra đi. Vô số chiếc cầu Trường Tiền đã bắt qua dòng sông tưởng tượng trong tâm thức lãng mạn được thi vị hóa bằng chất men lưu đày nên càng… xa Huế, chiếc cầu và dòng sông trong tâm ảnh lại hiện về càng rõ, bất chợt, không hẹn không hò. Tôi đã về lại Huế, nhiều lần đi trên chiếc cầu xưa mà vẫn quay quắt đi tìm. Tìm chi? Tìm chiếc cầu trong tâm ảnh - như ngày xưa vua Tự Đức đã có lần toan “Đập cổ kính tìm ra lấy bóng...”!

Sau biến cố Mậu Thân 1968, khi những đám cháy của bom đạn trên thành phố tan hoang vẫn còn bốc khói, tôi từ Cầu Kho Rèn, men theo dãy tường đầy vết đạn của Mô Ranh, băng qua cầu Trường Tiền để vào Thành Nội. Hai vài xương sống của Cầu Trường Tiền đã gục xuống giữa lòng sông. Tôi cảm thấy nỗi buồn co thắt từ bên trong vì mấy vài cầu gãy đổ nằm sóng sượt dưới lòng nước xanh rêu đã vùi dập tâm ảnh của chiếc cầu trong lòng tôi. Tôi đứng lặng phía bên nầy cầu, hai vài cầu đứt đoạn như vẫn còn run trong dư âm của tiếng bom từ phía Trường Sơn không ngớt vọng về. Tôi nhắm mắt trong một giây để cố “bắt” chiếc cầu tâm ảnh vẫn còn nguyên vẹn trong tôi băng qua những nhịp cầu đã mất. Nhưng chiếc cầu tâm ảnh trong tôi sương khói quá mà sự đổ vỡ trước mắt thì bạo liệt không cùng. Nhìn những vài cầu trắng vô tội nằm nghiêng đổ dưới dòng nước sông Hương vẫn trong xanh và hiền hòa trôi chảy, một cảm giác tội tình dâng lên khiến nhiều người đến cạnh vết đứt ở hai phía đầu cầu mũi lòng lau nước mắt. Đừng nhìn vào tâm ảnh, có lẽ tôi sẽ dửng dưng đi qua chiếc cầu phao tạm thời rung rinh dưới chân, vì trong cuộc chiến này, dọc quê hương khói lửa, tôi tìm đâu ra một chiếc cầu còn lành lặn để mà buồn.

Tháng 7 năm 1982, cầu Trường Tiền là “chứng nhân” cuối cùng của kẻ đợi bên cầu sắp bỏ Huế mà đi. Vào chợ Đông Ba, tôi đến khu bán áo quần cũ tìm mua một chiếc áo ka-ki, rồi vô quán hớt tóc, húi đầu cho ngắn lại và choàng thử chiếc áo ka-ki đã sờn hết cầu vai. Nhìn trong gương, tôi hơi yên tâm vì thấy mình cũng giống những người bạn đánh cá vùng biển phong sương của mình. Chỉ còn mấy tiếng đồng hồ nữa là đến giờ hẹn. Xế chiều, gió sông lành lạnh, tôi lững thững qua cầu. Tôi nhớn nhác nhìn quanh, sợ gặp người quen, sợ nhìn người lạ. Huế là thành phố của tâm hồn và cảm tính nên cả ý nghĩ cũng phải mặc áo dài khi ra đường. Trong lòng bất ổn, tôi có cảm tưởng ngọn gió qua cầu cũng biết hết nỗi lòng thầm kín của mình. Tôi ngờ ngợ với cảm giác hình như khách qua cầu, cũng đưa mắt nhìn dò hỏi vì biết tôi sắp vượt biên tối hôm nay. Tôi cảm thấy nao nao và lòng mình thắt lại khi nghe tiếng loa dự báo thời tiết “Gió Tây Nam cấp 5, biển động!” Mặt nước sông Hương bên dưới như cũng cau mặt để sóng vờn xao xác hơn ngày thường. Từ trên vùng điểm hẹn của vài cầu, tôi đăm đăm nhìn về phía biển đông. Xa tít tắp khuất sau vùng cây xanh Cồn Hến, Vĩ Dạ là cuối nguồn sông Hương, nước dưới cầu sẽ trôi ra biển.

Đêm nay, tôi và gia đình cùng mấy người thân sẽ vượt biển. Từ Huế, vượt biển Đông sang Hồng Kông. Tôi vịn vào và bóp chặt thành cầu, một cảm giác run rẩy chợt đến khi nghĩ đến ngày mai, cũng vào giờ nầy không biết tôi có còn may mắn sống sót lênh đênh trên biển Đông, vật lộn với sóng gió cấp 5 hay đã chìm sâu vào lòng biển. Tôi ngước nhìn lên vài cầu cao hình cánh quạt trên đầu và khung trời xanh trên cao như một sự che chở. Rồi đây, nước xanh dưới chân cầu sẽ đưa tôi về một phương trời khác, hay sẽ nuốt chững tôi vào lòng, rồi vẫn thản nhiên trôi chảy và liền lặn như xưa. Khuya nay nếu ghe tôi chìm giữa biển, lặng lẽ không ai hay như một chiếc lá khô rơi giữa đêm rừng già thì cuộc đời trên cầu vẫn thản nhiên trôi chảy, nước sông vẫn một dòng xăm xăm từ nguồn ra biển, chỉ có tôi là sẽ vĩnh viễn xa cầu. Tôi vẫn đi men theo thành cầu, tay không rời song sắt cho đến khi cầu nối qua đường. Phút đó tôi không cầu nguyện nhưng nhớ lời mẹ dặn vào những ngày Mồng Một Tết ra đình làng cầu lộc: “Con rờ tay lên chân tượng Thần Hoàng rồi áp tay lên trán để cho được chân cứng đá mềm”! Tôi áp tay mình lên trán. Chút dư cảm lành lạnh từ thanh sắt trên thành cầu truyền qua lòng bàn tay làm cho cảm giác hâm hấp mồ hôi trên trán tôi dịu lại. Tôi lạ lùng tự hỏi như bà mẹ quê vì thương con nên đến gần mê tín: “Có chăng một chút ‘ân điển’ kiểu thần hoàng từ chiếc cầu tuổi trăm năm ấy đã cho tôi trước lúc ra đi!”

Ngửa Nón Trông Cầu

Mười năm sau về lại Huế, tôi không được qua cầu mà chỉ được đứng từ xa để nhìn vì cầu đang được tu sửa. Chiếc cầu như người bị thương được băng bó trong lớp dàn giá toàn sắt thép. Thỉnh thoảng có ánh đèn hàn lóe lên soi bóng những người thợ đang làm việc trên cầu.

Tôi lại khăn gói ra đi khi chiếc cầu chưa "xuất viện"!

Và năm năm sau tôi lại trở về Huế. Cầu Trường Tiền đã được tu sửa hoàn thành. Lại được đi trên cầu vào một buổi chiều Hè có gió Nồm rười rượi thổi qua cầu. Tôi muốn nhẩn nha vừa đi bộ, vừa đặt tay men theo bờ thành hành lang phụ của cầu, nhưng"lối xưa xe ngựa hồn thu thảo" không còn khoảng trống thơ thẩn cho những mái tóc rối gió và những tà áo dài phất phơ nữa. Trên chiếc cầu mới sửa, đã lên cầu là phải trôi theo dòng người và xe ngựa. Những "điểm hẹn" phình rộng ra trên cầu đã biến mất, nhường lại cho một hành lang thẳng tắp như đường rầy xe lửa, chạy miệt mài không một chút bâng khuâng mơ mộng. Nhìn lại giòng xe cộ đang di chuyển luân lưu giữa cầu, tôi bỗng cảm thấy một sự ngăn cách rạch ròi đến xa lạ. Sự ngăn cách rõ ràng đến từ bốn ống thép thô như dây cương bó chặt cái đầu ngựa thon hiền. Hai hàng ống thép chạy dài lạc điệu suốt dọc thân cầu, khiến cho lòng cầu hẹp lại và bóng dáng chiếc cầu mang cái vẻ ăn chắc mặc bền của con nhà trưa ruộng... Hoàng Thiếu Phủ trong "Chuyện Một Chiếc Cầu Đã Hỏng" kể chuyện rằng, sau ngày cầu sửa xong và lưu thông trở lại, đêm đêm từ vạn đò Mụ Mới vang lên tiếng hò buồn bã của những người "Ngửa nón trông cầu... " như để buồn cho vẻ trang đài của cầu Trường Tiền ngày xưa nay đã mất:

Qua cầu ngửa nón trông cầu,
Cầu bao nhiêu nhịp dạ sầu bấy nhiêu.

Người dân Huế nhận ra cầu Trường Tiền ngày nay đã mất đi mười sáu điểm duyên dáng một thời, trong đó, có màu cầu nhũ bạc ngày xưa nay đã thay bằng màu trắng tro buồn, dù đã có sự phối hợp của tập đoàn Baudin Chateauneuf và hãng sơn Préziofo-Vitico của Pháp!

Theo thống kê thì 40 tỷ đồng Việt Nam đã sử dụng trong suốt 4 năm để khôi phục cây cầu. Với 200 tấn sắt thép từ Pháp chở sang và 700 tấn sắt thép từ Hà Nội chở vào, 15 vạn con ri-vê, 45 vạn lỗ khoan "in như riến" và một đội ngũ chuyên viên cầu đường ưu tú nhất nước đã được đầu tư vào việc sửa cầu Trường Tiền. Nguyễn Khắc Phê viết trong "Những Chặng Đường Từ Huế" đã minh họa một cách thú vị rằng, nếu dùng loại bạc 1000 đồng Việt Nam kết lại sẽ có được một diện tích 350 nghìn mét vuông, đủ để phủ kín sáu nhịp cầu đến 100 lớp! Và xúc động nhất là có ba người anh em chuyên viên kỹ thuật xây dựng cầu đã vĩnh viễn nằm xuống giữa dòng sông Hương, dưới sáu nhịp cầu. Đó là các anh Nguyễn Văn Chiến, 24 tuổi, quê ở Thanh Hóa; anh Hiệu, 22 tuổi, quê ở Quảng Bình; anh Tạ Văn Dũng, quê ở Thái Bình. Những người Huế và khách qua cầu nghiêng mình tưởng niệm và cám ơn các Anh.

Sự hy sinh tính mạng và sự đóng góp công sức, tài sản cho một công cuộc bao giờ cũng đáng trân trọng tri ân. Nhưng nét thẩm mỹ và nghệ thuật có đường bay riêng của nó. Nét phất tài hoa của Lý Bạch, dòng lục bát uốn lượn đẹp não nùng của Nguyễn Du, đường cong và không gian vời vợi trong nghệ thuật tạo hình tuyệt mỹ của Michelangelo... không thể tính bằng khối lượng của bao nhiêu tỷ con chữ, bao nhiêu triệu viên gạch, bao nhiêu khối tiền bạc, bao nhiêu số thời gian và công sức đã đổ ra để thành những tác phẩm thiên tài được.

Công ty Eiffel đã xây dựng bao nhiêu trăm chiếc cầu trong những vùng đất thuộc địa của Pháp từ những hòn đảo vùng Thái Bình Dương đến khắp các châu lục địa. Nhưng theo Charles Lancaster, cầu Trường Tiền vẫn là một công trình kiệt tác lâu bền nhất. Bên cạnh kỹ thuật ưu việt đương thời đã tạo nên những đường nét duyên dáng và độc đáo cho chiếc cầu, nhờ khung cảnh thanh tú của sông Hương, vị trí kỳ vĩ giữa thiên nhiên, nếp sinh hoạt hài hòa và lòng trân trọng của người bản xứ mà chiếc cầu có một sức sống diệu kỳ. Chiếc cầu, dòng sông, thuyền bè, người qua lại và ngay cả dáng cô tịch của chiếc cầu lúc về đêm hay vẻ ảo ảnh sương khói của nó lúc về sáng đã tạo ra một vẻ thu hút vượt ra ngoài khái niệm bình thường. Chiếc cầu không chỉ là một phương tiện qua sông mà còn mang nét duyên dáng của chiếc lược ngà tô điểm cho dòng sông chảy dài như mái tóc xanh.

Ảo ảnh và tâm ảnh sẽ hòa thành một khi đường phân ranh giữa thực và mơ tan loãng trong một điệu hò cất lên từ quá khứ.

Rồi cũng như chàng Do Thái vác thập tự giá mà đi cho hết một đời cứu chuộc, tôi mang tâm ảnh của cầu Trường Tiền mà đi. Chiếc cầu trong tôi bỗng thành một sự hiện hữu vô hình. Khi buồn nhất tôi lại lục lọi ngăn kéo hoài niệm của những ngày vui trên cầu, cố lấy một tâm ảnh liền lặn ngày xưa mà trám vào những đường nứt nhỏ giữa hoàng hôn và bóng tối. Nhưng làm sao trám nổi biển phân ranh của đại dương đã chia cách đôi bờ bên nớ, bên ni?

Trong sự thăm thẳm tận cùng của lặng yên, tôi lại cảm nhận được sự liền lặn giữa đôi bờ. Có một con đường nửa như hư ảo mà nửa như rất thật, lặng lẽ nối chiếc cầu, dòng sông, và biển cả thành một dãi ngân hà. Dòng sông trắng phau ấy không vắt ngang vũ trụ mà cũng chẳng ở dưới lòng đất, nó ở trong sâu thẳm của tâm hồn. Tôi chợt nhận ra dòng sông đó trong một chiều của "Ngày Mẹ Hiền" (Mother’s Day) cuối mùa Xuân ở Cali – khi tất cả những nhánh cây đều có búp măng mà tôi thì không còn Mẹ: Dòng sông kia là dư vị của dòng sữa mẹ ngày xưa khi tôi còn bé, quyện với dư âm của tiếng chuông công phu từ một ngôi chùa cổ nào của Huế từ thuở học trò. Dòng sông hết một đời người sẽ trôi về vĩnh cửu, chợt thật gần mà cũng chợt rất xa.

(Viết tặng một dòng sông nhớ nguồn)

Trần Kiêm Đoàn