1- Nắng vườn & nắng phố
Bìa tập truyện “Nắng trong vườn” của Thạch Lam (Hình: Internet)
Bìa tập truyện “Phòng Triển Lãm Mùa Đông” của Đặng Thơ Thơ (Hình: TDN)
Nhà văn Đặng Thơ Thơ (Hình:TDN)
Hè về, nắng.
Cùng phát xuất từ mặt trời, nhưng nắng không những mỗi mùa một khác, mà mỗi nơi cũng một khác. Khác thế nào?
Qua những trang văn, chúng ta hãy cùng thưởng thức hai thứ nắng hè: “nắng (trong) vườn” của Thạch Lam; và “nắng (trong) phố” của Đặng Thơ Thơ. Hai cái nắng cách nhau đến… hơn 60 năm: nắng của Thạch Lam diễn ra vào cuối thập niên 1930 ở Hà Nội, Việt Nam và nắng của Đặng Thơ Thơ diễn ra vào đầu thiên niên kỷ thứ ba ở California, Hoa Kỳ. Hai tác giả này thuộc hai thế hệ khác nhau, nhưng xuất thân từ cùng một gia tộc văn chương: Thạch Lam (Nguyễn Tường Lân) là em ruột của Nhất Linh (Nguyễn Tường Tam) và Hoàng Đạo (Nguyễn Tường Long); Đặng Thơ Thơ là cháu ngoại của Hoàng Đạo, do đó, cũng (xem) như là cháu ngoại của Thạch Lam.
Trong truyện ngắn “Nắng Trong Vườn” của Thạch Lam, nhân vật (xưng “tôi”) là một học sinh Hà Nội, về nghỉ hè ở đồn điền trồng chè của một người bạn thân của cha chàng, nơi hồi còn nhỏ chàng thường tới chơi. Trong những ngày ở đây, chàng có dịp thưởng thức đủ thứ nắng trong khung cảnh bao la bát ngát của thiên nhiên cùng với cô con gái của chủ nhà. Nắng không chỉ là nắng. Nắng chan hòa cùng với vườn tược, cây cỏ, núi đồi. Nắng là một không gian, một cảnh trí và cũng từ đó, một… cuộc tình.
Trên đường đi bộ về nhà của chủ nhà sau khi rời sân ga, trước hết, chàng bắt gặp nắng chiều. “Về phía Tây, mây trời rực rỡ những màu sáng lạn và ánh nắng chiều loang một khúc sông, trông như một dải vàng nổi lên giữa đồi ruộng đã bắt đầu tím lại.” Sáng hôm sau, thức dậy, chàng thấy nắng buổi sáng. “Mặt trời còn khuất sau quả đồi, ánh một vùng hồn lên nền trời xanh biếc. Bên kia sông, rừng cây từng lớp nhiều mầu còn mờ lẩn trong màn sương trắng.” (…) “Khi nắng bắt đầu gay gắt, và cỏ đã mềm nóng dưới gót chân, tôi thong thả xuống, đi len lỏi vào các vườn chè, sầu, rồi đến bờ sông Cống, tìm một chỗ bóng mát nghỉ ngơi. Tôi ngả người trên cỏ nằm mơ mộng, đếm tiếng kêu của chim gáy ở tận đâu xa xa. Tất cả buổi, tôi chỉ quanh quẩn ở ngoài đồi, trông và nghe không biết mỏi.”
Nhưng thú vị nhất là nắng buổi trưa: “Những buổi trưa nắng, tôi tìm chỗ có bóng mát, phanh áo nằm trên cỏ thiu thiu ngủ. Những mộng đẹp đến ám ảnh tôi, những mộng mà trong ấy tôi mơ màng khoác tay một cô gái cùng đi len lỏi trong vườn chè.” Không những thú vị mà còn xôn xao hơn vì giấc mộng của chàng, chỉ ít ngày sau đó, biến thành sự thật: chàng được sống những buổi trưa nắng cùng với Hậu, cô con gái vừa mới lớn của ông chủ nhà. Cả hai chia sẻ những buổi trưa tràn đầy kỷ niệm:
“Những buổi trưa, tôi rủ Hậu ra bờ sông Cống. Chúng tôi bỏ giày ngồi trên cỏ ẩm, dưới bóng mát của một cày tràm cành lá um tùm. Trước mặt chúng tôi, dãy đồi đất tím loè trong ánh nắng, trời xanh thẫm và sáng như tấm gương. Một vài đám mây trắng thong thả đi ngang trên đỉnh đồi. Chúng tôi nghe ngóng cái yên lặng của buổi trưa, hình như theo giòng nước chói ánh nắng đi xa. Thỉnh thoảng, một bóng cá nổi trong cành lau sậy, lờ dờ lên gần mặt nước như nhìn trộm hai chúng tôi, rồi lại vùng quẫy đuôi chìm mất.” (…) “Có khi Hậu và tôi cùng ngả mình dưới bóng cây, nằm thiêm thiếp trong cái nắng của buổi trưa. Một con chim ở đâu đến khẽ hót trong bụi, tiếng ríu rít như vướng vào cành lá, hoà một bản đàn rực rỡ để ru hai chúng tôi trong những giấc mộng êm đềm.”
Nhờ nắng mà hai người yêu nhau. “Tôi cũng bắt đầu yêu Hậu; tình yêu của nàng vừa làm tôi say sưa vừa làm tôi kỳ dị, như người đầu tiên bước vào một mảnh vườn đầy hoa cỏ lạ. Những cái hôn tha thiết và vụng về của Hậu có một hương vị mới mà tôi chưa từng được hưởng, hương vị đượm ngát của một bông hoa dại. Vì Hậu, tuy đã đi học ở trường tỉnh, vẫn hãy còn ngây thơ; nhưng nàng không chất phác như một cô gái quê, không mộc mạc những người quanh nàng. Tôi thấy trong Hậu những của quý vô ngần của một tâm hồn vừa trong sách vừa mê mải.”
Nhưng mối tình bồng bột không kéo dài. Khi những ngày hè sắp hết, tâm tình chàng thay đổi:
“Một cảm giác dịu buồn thấm vào lòng; nhưng một đằng tôi cũng ao ước được chóng lên Hà Nội, để thấy căn buồng học cũ ở nhà trọ, những anh em, chị em bạn thân ở nhà trường. Cánh đồi ruộng đối với tôi bây giờ đã mất cái vẻ thú vị mới mẻ khi xưa, tôi muốn nói chuyện với những người khác, nhìn những phong cảnh khác.”
Thế là đã rõ: chỉ có Hậu buồn, vì nàng nghĩ đến lúc xa chàng. Còn chàng, khi nghĩ đến cái vui của phố phường náo nhiệt, chàng không bận lòng mấy với chuyện chia tay. Chẳng thế mà, hết hè, trở lại trường, chàng quên hẳn cô bạn gái chốn thôn dã. Nhiều năm sau, khi gặp lại thì nàng đã có chồng. “Ngậm ngùi, tôi nghĩ đến cuộc ái ân ngắn ngủi của Hậu với tôi trong mấy tháng hè; cái tình yêu ấy biết đâu vẫn còn để lại trong lòng một vẻ rực rỡ như ánh nắng trong vườn.”
Quá muộn! Nắng trong vườn của Thạch Lam, tuy rực rỡ, nhưng không đủ mãnh lực giữ chàng thanh niên ở lại với mối tình thôn dã.
Cô cháu Đặng Thơ Thơ, qua truyện ngắn “Một Nơi Để Viết”, cho ta một cái nắng hoàn toàn khác. Nhân vật (cũng xưng tôi) là một nhà văn. Bị mất cảm hứng khiến một truyện (ngắn) đang sáng tác bị kẹt giữa chừng không thể hoàn tất được, nhà văn chẳng thèm đi đâu cả, cũng chẳng muốn làm quen với ai mà tự nhốt trong căn phòng tưởng tượng của mình, đợi chờ “nhân vật” bước vào trang chữ. Đúng lúc đó, “một vệt nóng dán lên bàn chân làm tôi nhìn xuống.” Thì ra là nắng. Nó không chan hòa, không rực rỡ, mà chỉ là một vật thể nhỏ nhoi: tia, sợi, vệt. Dẫu vậy, khác với cái nắng thụ động của Thạch Lam, nắng của Đặng Thơ Thơ hoàn toàn chủ động.
“Nắng ở ngạch cửa, đã bò vào tận giữa phòng, luồn dưới bàn viết. Tôi đu đưa chân qua lại giữa luồng nắng, những sợi nắng không chịu nằm yên trên sàn, chúng bám vào chân tôi như muốn lôi kéo. Tôi nhìn ra ngoài, xem nó đến từ đâu: nắng ở đằng sau rặng cây sát bao lơn, trong vòm cây gió đang thì thầm, bầy chim đang hát đồng ca, những âm thanh tạt qua theo luồng gió như đang rủ rê, đang hứa hẹn nhiều điều. Tôi lại nhìn xuống chân, nắng vẫn ở đấy, không chịu đi xa nữa, cũng không chịu lùi bước, quấn quít, níu kéo, rủ rê. Tôi dứng dậy, theo vạch nắng nối từ chân ra cửa. Cũng có thể những sợi nắng cuốn lấy tôi kéo băng ra ngoài. Tôi muốn quay lại nhìn, xem nắng có còn nằm đó không, hay đang cuốn lại như một tấm thảm dưới bước đi… Nhưng không kịp, một mãnh lực đẩy tôi ra khỏi phòng, tuột theo cầu thang, thả tôi xuống giữa hè phố.”
Sự khác nhau giữa hai thứ nắng thật rõ rệt. Trong lúc nắng vườn của Thạch Lam là khung cảnh thiên nhiên hiện ra một cách hồn nhiên dưới ánh sáng mặt trời, thì nắng phố - mà lại phố ở Hoa Kỳ - của Đặng Thơ Thơ biết “bò”, “luồn”, “bám”, “quấn quít”, “níu kéo”, “rủ rê” và “cuốn lấy” tác giả lôi ra ngoài… phố. Cách diễn đạt của cô cháu nghe “hiện đại” hơn ông ngoại và chính vì thế, cô đã làm cho nắng cũng “hiện đại” hơn. Khung cảnh khác, nắng khác theo. Nắng Thạch Lam dịu dàng, tràn trề không gian và dù có tiếng động đâu đó ở chung quanh, nhưng vẫn lặng lẽ. Nắng Đặng Thơ Thơ thiếu không gian nhưng đầy người, đầy âm thanh và tuy chậm rãi, nhưng lại rất vội vàng. Không gian Thạch Lam là của thị giác (chỉ để nhìn) trong lúc không gian của Đặng Thơ Thơ là của thính giác (chỉ để nghe). Không gian nắng của Thạch Lam tĩnh trong lúc không gian nắng của Đặng Thơ Thơ động, vì thế, vào lúc cao điểm là nắng trưa, mọi sinh hoạt trên đường phố trở nên nhộn nhịp và rộn ràng.
“Nắng mở ra một con đường mới giữa con đường của phố xá. Đường hẹp và chạy xiên xiên, xe cộ thả từ từ, từng đoàn người kéo ra từ một phòng tranh, dừng lại ở những cửa sổ của tiệm nữ trang và quần áo, đổ xuống những bãi cỏ và những quầy bán kem, rồi lại kéo vào một phòng triển lãm khác. Họ đi vừa vội vã vừa chậm rãi, và tôi nhận ra mình cũng đang chậm rãi trong sự vội vàng. Cứ như tất cả đang xảy ra cùng một nhịp độ, trong con phố này, vào giờ khắc này, như tất cả những bè của một bản nhạc, bè nhanh và bè chậm, dòng chảy và dấu lặng, hòa hợp và đối chỏi…., tất cả cùng tấu lên những âm sắc riêng theo một tiếp điệu chung. Chỉ có những thằng bé trượt ván gỗ trên hè là đi lạc ngoài tiết tấu, nghe như tiếng lướt của dây đàn Tây Ban Cầm…”
Ở chốn đô thị, nắng có vẻ như hiếm hoi hơn, không bao la như ở chốn thôn dã. Nhân vật trong truyện bị nắng kéo đi, và thỉnh thoảng nó bị mất hút giữa những khối nhà, khiến nhân vật bối rối. “Tôi muốn tránh và tìm một lối đi khác, nhưng nắng lại đang trải qua lối đó, và bắt buộc nếu muốn đi theo nắng tôi phải đi ngang qua tiệm cà phê này.” (…) “Ánh nắng trở nên dịu nhạt khi có tiếng đàn luồn vào không khí, đoàn xe chuyển động rất chậm chạp- hầu như ứ đọng, những âm thanh khác như lùi lại thật xa phía sau lưng. Một nỗi buồn khôn tả dâng lên làm người tôi nao nao, xáo trộn.”
Nhưng rồi nắng từ từ bỏ đi:
“Con đường nắng mờ dần. Nắng lúc này đã chạy ra tuốt ngoài khơi, lấp lánh trên đường chân trời. Có lẽ nào nắng lừa tôi đến đây, rồi bỏ rơi tôi, để đi rong chơi trên biển? Hy vọng rằng nắng có thể kéo tôi ra khỏi tiếng đàn, dù rất mong manh, cũng bắt tôi tưởng tượng ra một cách đi theo nắng. Tôi ngửa mặt lên và nhắm hờ mắt lại, cuối cùng nắng chỉ còn là một sợi chỉ vàng óng vắt ngang, một sợi tơ nóng rực đè nặng lên mi. Trong khoảnh khắc này, sợi nắng chồng khít với đường chân trời, và chân trời cụ thể như một sợi dây nối đầu này với đầu kia của tầm mắt…”
Lại nắng chiều! Chẳng chút gì giống với nắng chiều của Thạch Lam.
Và cuối cùng, nắng biến mất. “Nắng đã tan biến hoàn toàn khi tôi về đến nhà, nhưng ảo ảnh của nắng vẫn còn vướng vất trong đầu.”
*
Nắng là nắng, ở đâu và lúc nào cũng thế thôi. Ấy thế mà, khi đọc, ta có cảm tưởng như hai tác giả mô tả hai cái nắng khác nhau. Thạch Lam nói về nắng, thực ra, ông chỉ dùng nắng như là bối cảnh cho một mối tình nho nhỏ thoáng qua trong tuổi học trò. Đặng Thơ Thơ nói về nắng, thực ra, chỉ là nói về cái ảo ảnh của nhà văn trong quá trình xây dựng nhân vật hư cấu của một cấu trúc văn chương.
Y như thể cả hai nhà văn đang đánh lừa những người đọc chúng ta.
Nhưng văn chương là thế. Một sự đánh lừa thú vị!
Trần Doãn Nho
(5/2023)
