Thỉnh thoảng chúng ta hay nói về lương tri. Và mỗi khi thấy cảnh loài người đối xử bất công với nhau, chúng ta se lòng, chúng ta buồn, có lúc chúng ta phẫn nộ. Vì thế khi công bằng được thực thi, luật pháp đứng ra bênh vực người cô thế bị kẻ quyền hành ức hiếp, kẻ gian bị trừng trị, lương tri con người như vui hơn vì có thêm nguồn an ủi.
Làm người, mức độ thiện ác thay đổi tùy theo nhân cách. Song điều kiện môi trường sống tác động một phần không nhỏ lên những hành vi thiện ác ấy. Và như vậy, nói đến thiện ác (người có chút am hiểu) chẳng ai dám vội vã mạnh miệng đưa ra những nhận xét chắc chắn. Mà thông thường người ta lắc đầu ngao ngán hay cười khẩy; tuy vậy, thái độ bức xúc là cảm giác đầu tiên đa phần sẽ có khi họ gặp chuyện bất công.
Con người sinh ra vốn bản chất hiền lành. Sợ hãi và lo lắng được coi là hai nguyên nhân đầu tiên dẫn đến những cảm xúc đen tối. Vì lo sợ nên người ta tìm cách nói dối, để tranh thủ, để bảo vệ, để nghĩ đến sự an toàn của bản mình thân trước. Đây chính là những chất liệu đầu tiên dẫn đến lòng tham và thói ích kỷ. Lo lắng khiến người ta bất an. Họ sẽ tìm mọi cách để né tránh những hiểm họa sẽ xảy ra trong tương lai. Dĩ nhiên cách đối phó an toàn tốt nhất là chuẩn bị. Từ đây những hạt giống toan tính, những hạt giống sắp xếp, những hạt giống kế hoạch mưu cầu lợi ích cá nhân, hạt giống bảo đảm an toàn… có dịp nảy mầm; hệ quả: Lương tâm phải nhường bước bản năng sinh tồn. Cộng thêm bản ngã (trước sức ép sinh tồn) trải qua những kinh nghiệm khó khăn túng thiếu lâu ngày khiến con người ám ảnh với nếp nghĩ “phải lo cho bản thân trước đã”.
Cứ thế, khắp mọi nơi, từ bệnh viện, nhà dưỡng lão, hãng xưởng, chợ búa, cơ quan chính quyền, thánh đường, chùa chiền, thậm chí ngay trong một cộng đồng…, nơi nào có con người sẽ không thể miễn nhiễm hoàn toàn với sân si, lục dục. Cái thiện và cái ác (vì thế) len lỏi đan quyện vào nhau. Đây chính là những thách thức khiến lương tri con người nhức nhối khi chứng kiến cảnh nhân loại ăn ở bạc với nhau, bóc lột lẫn nhau.
Người bóc lột người có nhiều cấp độ, từ chấp nhận được cho đến không thể tưởng tượng được. Qui luật sinh tồn xét chung bắt buộc con người ta tính toán cân nhắc. Cực chẳng đã nếu phải chịu thiệt thòi một ít còn chấp nhận được, nhưng thiệt thòi nhiều quá người ta sẽ suy tính lại. Tương tự, tham lam một ít có thể hiểu và thông cảm được, nhưng tham lam đến độ ác nhân, thất đức, lương tri con người không thể nào nhắm mắt làm ngơ.
Thực tế đau lòng, nhiều hình thức “người ác với người” tồn tại khắp nơi. Chân dung bản tánh độc ác xuất hiện không giống nhau. Có những cái ác lộ liễu đến độ trẻ con, ngạo mạn. Có những cái ác tinh vi xảo quyệt. Có những cái ác “tâm không phục nhưng khẩu phải phục”. Có những cái ác người ta không thể nào hiểu nổi khi họ đặt câu hỏi: “Tại sao con người có thể cư xử nhẫn tâm với đồng loại của mình đến thế?”.
Có người nói: Bình thường không có va chạm, cọ xát, không lâm vào hoàn cảnh bất đắc dĩ, nhân tâm loài người rất có thể sẽ tốt hơn. Nhưng đó chỉ là bao biện, là tung hỏa mù, đánh bùn sang ao, nói như thế để tự bào chữa, để cảm thấy mình tử tế hơn lên.
Yahoo từng đưa tin một đôi vợ chồng gốc Nigeria sống tại Houton, Texas đã bị truy tố và lãnh án. Mức án không nhẹ. Lương tri con người có dịp thở phào bởi ít nhất công lý đã được thực hiện. Nạn nhân được trả lại công đạo một cách thích đáng. Số tiền phạt hơn 121.000 Mỹ kim được tòa tuyên án bắt buộc đôi vợ chồng này phải trả cho một vú em (cũng là người Nigeria). Được biết chị vú này bị vợ chồng ông chủ cưỡng bức làm việc không công trong hai năm trời ròng rã.
Nhà chức trách cho biết chị vú phải làm việc mỗi ngày gần 20 giờ đồng hồ phục tùng vợ chồng ông bà chủ và năm đứa con suốt thời gian hai năm. Chị không được ăn thức ăn tử tế mà chỉ được ăn thức ăn thừa (như húp sữa từ những bát cereals của bầy trẻ). Ban đầu vợ chồng chủ nhà về nước tuyển mộ chị vú này qua Mỹ và hứa trả chị 100 Mỹ kim một tháng. Nhưng đó chỉ là lời nói suông. Sổ thông hành của chị vú bị vợ chồng chủ nhà giữ lại. Họ còn hăm dọa chị bằng nhiều hình thức khác nhau, trong đó có hành hạ thể xác và đe dọa tinh thần.
