Tranh vẽ quân Pháp chiếm thành Gia Định năm 1859.
Sông Nhà Bè là chỗ hợp lưu của hai con sông Ðồng Nai và sông Sài Gòn. Sông Nhà Bè chảy chia hai ngã: một ngã Soài Rạp dài 59 km, về Ðồng Nai; một ngã Lòng Tàu dài 56 km chảy vào cảng Sài Gòn, về Gia Ðịnh.
Thế mới nói:
“Nhà Bè nước chảy chia hai,
Ai về Gia Ðịnh Ðồng Nai thì về.”
(Ca dao)
Ðịa danh Gia Ðịnh từ lúc thành lập đến khi trở thành Gia Ðịnh Thành trải qua bao nhiêu lần đổi thay theo vận nước! Ðến nay địa danh Gia Ðịnh bị xóa đi rồi, bởi không còn bất cứ đơn vị hành chánh nào dầu lớn hay nhỏ mang tên Gia Ðịnh cả!
Nhưng hình ảnh của những con người làm nên Gia Ðịnh không sao phai được trong lòng người dân Sài Gòn - Gia Ðịnh và cả miền Nam tới nay!
Gia Ðịnh trấn với hai đời Lưu Thủ
Lúc đầu Gia Ðịnh còn là dinh trấn được cai trị bởi quan lưu thủ.
1 - Lưu thủ đầu tiên là Nguyễn Văn Nhơn (1753-1822) người quê tỉnh An Giang, con của Trấn Quốc Tướng Quân Minh Ðức Hầu Nguyễn Quang công thần thời sơ Nguyễn.
Khởi đầu Nguyễn Văn Nhơn theo Tống Phước Hiệp và Nguyễn Khoa Thuyên giữ chức Ðội Trưởng. Sau theo hổ tướng Dương Công phục vụ trực tiếp Nguyễn Ánh lúc Chúa còn ẩn náu tại Long Xuyên từ năm 1777.
Năm 1782 Nguyễn Văn Nhơn bị Tây Sơn bắt tại Thủ Thiêm, 3 năm sau mới trốn thoát, Nhơn định vượt biển sang Xiêm tìm Chúa. Dọc đường gặp được người của Chúa sai về bèn quay lại khởi binh tái chiếm giữ Long Xuyên.
Khi Gia Long thâu phục lại đất Gia Ðịnh, Nhơn được giao chức Lưu Thủ dinh Trấn Biên (Biên Hòa), đến năm 1797 được giao về Lưu Thủ Gia Ðịnh Kinh lo việc vận lương và kiêm Bộ Hộ cho đến năm 1804 được gọi về Kinh.
2 - Lưu Thủ thứ hai là Nguyễn Văn Trương (1740-1810) người quê Quảng Nam, là võ tướng có tài thủy chiến, công thần thời sơ Nguyễn.
Khởi đầu theo giúp Tây Sơn được cho giữ chức Chưởng Cơ coi binh thuyền thủy chiến. Sau đó Nguyễn Văn Trương đem binh thuyền chạy vào Long Xuyên giúp Nguyễn Ánh được phong làm Khâm Sai Chưởng Ðạo Tiền Phong Trung Quân Thủy Dinh.
Trương lập công đầu khi cùng tướng Nguyễn Văn Thành đưa binh thuyền từ Cần Giờ ra phá quân Tây Sơn ở cửa Thị Nại (Qui Nhơn) năm 1792, rồi quay về an toàn.
Nguyễn Văn Trương ba lần đem binh thuyền hộ giá Nguyễn Ánh ra đánh Qui Nhơn vào những năm 1793, 1799, 1801. Năm 1802 Nguyễn Văn Trương nhờ phá được thủy quân Tây Sơn ở cửa Nhật Lệ nên liền sau đó Nguyễn Ánh lên ngôi Hoàng Đế.
Sau khi Gia Long lên ngôi, sai Nguyễn Văn Trương đem thủy binh cùng Lê Chất ra đánh lấy Bắc Hà vào năm 1804. Vừa xong Nguyễn Văn Trương được cử vào Nam giữ chức Lưu Trấn Gia Ðịnh thay thế Lưu Trấn Nguyễn Văn Nhơn được lệnh gọi về kinh.
Năm 1808 trấn Gia Ðinh nâng lên Gia Ðịnh Thành, Nguyễn Văn Trương được gọi về kinh. Tại đây ông mất năm 1810, thọ 70 tuổi, được tặng Thái Bảo Quận Công, đến Minh Mạng truy phong Ðoan Hùng Quận Công.
Nguyễn Văn Nhơn còn là người được Gia Long cử làm Tổng Trấn Gia Ðịnh đầu tiên khi Gia Ðinh cải danh là Gia Ðịnh Thành.
Gia Ðịnh Thành với các đời Tổng Trấn
1 - Tổng Trấn đầu tiên: (thời gian 1808-1810) là Kinh Môn Quận Công Nguyễn Văn Nhơn có Trịnh Hoài Ðức là Hiệp Tổng Trấn. Chức Tổng Trấn thay mặt nhà Vua ở phương Nam như chức vụ Ðại Biểu Chánh Phủ sau này.
Tổng Trấn Gia Ðịnh lúc ấy coi ngũ trấn Phiên An, Biên Hòa, Ðịnh Tường, Vĩnh Long, Hà Tiên, kiêm nhiệm trấn Bình Thuận. (Tiền quân Nguyễn Văn Thành được cử sung chức Tổng Trấn đầu tiên Bắc Thành vào năm 1802).
Nguyễn Văn Nhơn mất năm 1822, thọ 69 tuổi, được truy tặng Tráng Võ Tướng Quân, Ðô Thống Phủ Chưởng Phủ Sự, Tước Kinh Môn Quận Công.
Hiệp Tổng Trấn với Nguyễn Văn Nhơn là Trịnh Hoài Ðức (1705-1825). Trịnh Hoài Ðức là học trò của Võ Trường Toản, đậu khoa thi đầu tiên năm 1788 khi Nguyễn Ánh khắc phục Gia Ðịnh và được cử giảng dạy Hoàng Tử Cảnh. Trịnh Hoài Ðức từng giữ Thượng Thơ Bộ Hộ, Bộ Binh, Phó Tổng Tài Quốc Sử Quán. Công trình của ông để lại có Gia Ðịnh Thông Chí là bộ địa chí về Gia Ðịnh xưa rất có giá trị được biên soạn năm 1820. Trịnh Hoài Ðức có lúc làm Quyền Tổng Trấn Gia Ðịnh.
Trịnh Hoài Ðức mất năm 1825, thọ 61 tuổi, mộ phần chôn tại làng Bình Phước Biên Hòa. Ông được truy tặng hàm Thiếu Phó Cần Chánh Ðiện Ðại Học Sĩ, được thờ tại Miếu Trung Hưng Công Thần.
2 - Tổng Trấn thứ nhì: (thời gian 1810-1812), là Long Vân Hầu Trương Tấn Bửu. Năm 1810, khi Nguyễn Văn Nhơn được triệu về kinh, Trương Tấn Bửu lúc đó đang giữ chức Tổng Trấn Bắc Thành được quyền lãnh chức Tổng Trấn Gia Ðịnh Thành thay Nguyễn Văn Nhơn cho đến năm 1812, khi Lê Văn Duyệt được cử làm Tổng Trấn thì Nguyễn Văn Nhơn là phó cho Lê Văn Duyệt.
Trương Tấn Bửu ( 1752-1827) người quê Kiến Hòa, công thần hai triều Gia Long và Minh Mạng. Ông theo Nguyễn Ánh từ 1787, từng giữ chức Tiền Quân Phó Tướng, Trung Quân Phó Tướng, hai lần cùng Chúa ra đánh thắng Tây Sơn ở Qui Nhơn rồi Phú Yên, lãnh cai quản đạo binh thú tại Bắc Thành.
Trương Tấn Bừu từng là Tổng Trấn Bắc Thành (thay Nguyễn Văn Thành về kinh), lãnh Trung Quân thay Nguyễn Văn Thành bị giải chức, làm Ðốc Xuất lo đào kinh Vĩnh Tế thay Lê Văn Duyệt nghỉ bệnh, làm quyền Tổng Trấn Gia Ðịnh khi Lê Văn Duyệt bị triệu về kinh.
Ông mất năm 1827, thọ 76 tuổi, được thờ ở Miếu Trung Hưng Công Thần, mộ chôn ở xã Phú Nhuận Gia Ðịnh.
3 - Tổng Trấn thứ ba: (hai lần, thời gian 1813-1816 và 1819-1823) là Duyệt Quận Công Lê Văn Duyệt, có Phó Trấn là Huỳnh Công Lý (sau Huỳnh Công Lý bị Lê Văn Duyệt xử trảm, Trương Tấn Bửu làm Phó Tổng Trấn (1819-1823).
Lê Văn Duyệt là người hai lần làm Tổng Trấn, cũng là người giữ chức Tổng Trấn lâu nhứt. Cuộc đời và sự đóng góp của ông là điều gây nhiều tranh cãi (Xin xem kỳ tới: Lê Văn Duyệt, hai lần Tổng Trấn Gia Ðịnh).
4 - Tổng Trấn thứ tư: (thời gian 1816-1819) là Kiến Xương Quận Công Nguyễn Huỳnh Ðức, lúc này Tổng Trấn Lê Văn Duyệt được lệnh về kinh bàn lập Hoàng Thái Tử.
Nguyễn Huỳnh Ðức (1748-1819) tên thật là Huỳnh Tường Ðức, sanh ở huyện Kiến Hưng, Trấn Ðịnh nay thuộc làng Khánh Hậu tỉnh Long An.
Dòng võ tướng, 30 tuổi theo nghĩa quân Ðông Sơn của Ðỗ Thành Nhơn, phò cứu Nguyễn Ánh trong cơn nguy hiểm nên được Chúa ban cho họ Nguyễn, từ đó mang tên Nguyễn Huỳnh Ðức.
Năm 1783 bị Tây Sơn bắt, Nguyễn Huệ đưa ông theo ra Bắc đánh dẹp quân Trịnh, phong chức Phó Tướng, giao giữ đất Nghệ An. Ông trốn về Nam, qua Xiêm, rồi về Gia Ðịnh tìm Nguyễn Ánh. Ông đảm nhận các chức Khâm Sai Chưởng Cơ, Khâm Sai Chưởng Quản Hữu Quân Dinh Bình Tây Phó Tướng Quân. Có công giải vây Ðông Cung Cảnh ở Thành Diên Khánh, nhiều lần theo Nguyễn Ánh đi đánh Qui Nhơn...
Sau khi lên ngôi Gia Long phong Nguyễn Huỳnh Ðức tước Quận Công, được giữ chức Tiền Quân, rồi Tổng Trấn Bắc Thành thay Nguyễn Văn Thành.
Ðược thăng làm Khâm Sai Chưởng Tiền Quân (1812) đến 1816 được cử làm Tổng Trấn Gia Ðịnh thay Lê Văn Duyệt được lệnh về kinh.
Ông mất ngày 9 Tháng Chín 1819, hưởng thọ 72 tuổi, được truy tặng tước Kiến Xương Quận Công, được thờ ở Miếu Trung Hưng Công Thần, tùng tự tại Thái Miếu, được truy cấp 100 mẫu ruộng tại Hương Trà, Thừa Thiên để phụng thờ. Mộ và lăng tại làng Khánh Hậu Tân An, được dân chúng nhiều lần trùng tu.
Gia Ðịnh xưa được hiểu là Lục Tỉnh, vùng đất mới ở Phương Nam. Nguyễn Hữu Kiểng, theo cách gọi của người Gia Ðịnh, Thoại Ngọc Hầu, Trương Tấn Bửu, Nguyễn Văn Nhơn, Nguyễn Văn Trương, Trịnh Hoài Ðức,v.v... cùng các Tổng Trấn Gia Ðịnh thuở ấy là những người góp phần rất lớn trong việc mở mang và giữ vững vùng đất phía Nam của tổ quốc.
Họ không chỉ là khai quốc công thần của nhà Nguyễn, cũng không chỉ là nhơn vật lịch sử như bao nhơn vật lịch sử ngày xưa, mà là những người sống lăn lộn với dân, cùng dân đi khai mở đất phương Nam.
Họ thực sự được dân thương mến coi như “cha mẹ” lúc sanh tiền, nên khi quá vãng được dân thờ phượng đến nay là vậy.
Nam Sơn Trần Văn Chi
Xin tìm đọc
- Hương Vị Ngày Xưa, Văn Hóa Ẩm Thực Lục Tỉnh, 12 MK
- Tình Nghĩa Giáo Khoa Thư, 50 năm đọc lại Quốc Văn Giáo Khoa Thư, 15MK
Của nhà văn Trần Văn Chi vừa được tái bản.
Sách có bán tại các nhà sách, hoặc liên lạc với tác giả:
Email: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Ðịa chỉ: Trần Văn Chi 1911 W. 148 th St., Gardena CA 90249, USA.
