Thế Thái Nhân Tình. Họa sĩ Tố Oanh vẽ theo tranh dân gian
(Tiếp theo phần 1)
*
“Thư báo thắng trận của Lý Công Bình đến kinh sư. Ngày Mậu Thìn, vua ngự đến hai cung Thái Thanh và Cảnh Linh và các chùa quán trong thành để lễ tạ ơn đạo Phật giúp ngầm cho Công Bình đánh được người Chân Lạp.
Lê Văn Hưu bàn: Kể ra sự trù tính ở trong màn trướng quyết định được sự thắng ở ngoài nghìn dặm, đó là công của người tướng giỏi cầm quân chế thắng. Thái phó Lý Công Bình phá được quân Chân Lạp cướp châu Nghệ An, sai người báo tin thắng trận, Thần Tông đáng lẽ phải cáo thắng trận ở Thái Miếu, bàn công ở triều đường để thưởng cho bọn Công Bình về công đánh giặc mới là phải: nay lại quy công cho đạo Phật, đến các chùa quán mà lễ tạ, như thế không phải là ủy lạo kẻ có công, cổ lệ khí quân lính.”
*
“Tháng 3 (1129), Lý Tử Khắc dâng tâu rằng rừng ở sông Đáy có hươu trắng. Vua sai Thái Úy Lưu Khánh Đàm đến bắt được. Thăng Tử Khắc làm khu mật sứ, theo trật Minh tự, đội mũ bảy cầu.
Lê Văn Hưu bàn: Kể ra người xưa gọi là điềm lành, là dùng được người hiền cùng là được mùa thôi, ngoài ra không cái gì đáng gọi là điềm lành cả. Huống chi chim quý thú lạ không nuôi ở nước, đó cũng là lời khuyên răn của tiên vương để lại. (…) Thần Tông vì dâng thú mà cho quan tước, thế là thưởng lạm; (người dâng thú) không có công mà nhận thưởng, thế là dối vua.”
*
“Mùa xuân, tháng Giêng (1130), xuống chiếu rằng con gái các quan không được lấy chồng trước, đợi sau khi chọn sung vào hậu cung, người nào không trúng tuyển mới được lấy chồng.
Lê Văn Hưu bàn: Trời sinh ra dân mà đặt vua để chăn nuôi không phải để cho vua tự phụng. Lòng cha mẹ ai chẳng muốn con cái có vợ có chồng, thánh nhân thể lòng ấy, chỉ sợ ngƣời đàn ông đàn bà không được yên chốn thôi. Cho nên Kinh Thi hình dung điều ấy trong thơ Đào yêu và thơ Xiếu hữu mai để khen việc giá thú kịp thì và chê việc để lỗi thì vậy. Thần Tông xuống chiếu cho con gái các quan phải đợi khi tuyển vào cung không trúng rồi mới được lấy chồng thì là tự phụng cho mình, có phải là lòng làm cha mẹ dân đâu?”
Ảnh chụp của thân hữu ẩn danh
Đời Trần Dụ Tông (1341-1369), Trương Hán Siêu, trong chức vụ gián nghị đại phu sung tham tri chính sự, đã phê bình hành vi của những sư tăng “phá hại di luân, hư phí của cải”, trong bài “Ký về việc trùng tu tháp Linh Tế” trên núi Dục Thúy. Trong bài “Văn bia chùa Quan Nghiêm” ở Bắc Giang, ông hạ bút như sau:
Dựng chùa chẳng có ý gì
Khắc bia cũng chẳng việc chi đến mình.
Thánh triều đương buổi văn minh
Dị đoan chớ để dân tình mê say.
Đạo Nghiêu Thuấn phải bày cho rõ
Học Lỗ Châu đường tỏ không mờ.
Sá chi đạo Phật hư vô
Dối ai ai dối dễ hồ dối ai.
Khắc bia cũng chẳng việc chi đến mình.
Thánh triều đương buổi văn minh
Dị đoan chớ để dân tình mê say.
Đạo Nghiêu Thuấn phải bày cho rõ
Học Lỗ Châu đường tỏ không mờ.
Sá chi đạo Phật hư vô
Dối ai ai dối dễ hồ dối ai.
(Chùa đổ dựng lại, vốn không phải là ý của ta; bia dựng mà khắc thì việc gì ta nói. Hiện nay triều đình muốn phát huy giáo hóa nhà vua để chấn chỉnh lại phong tục đồi bại. Vậy những mối dị đoan cần được trừ bỏ; chính đạo phải được phục hồi. Phàm làm bậc sĩ phu, hễ không phải là đạo Nghiêu Thuấn thì không nên tâu trước mặt vua, hễ không phải là đạo Khổng Mạnh thì không nên chép thành sách; vậy mà lắm kẻ cứ liên miên lầm dầm niệm Phật thì ta hòng nói dối ai? - Lịch triều Hiến chương Loại chí)
Đời Hồng Đức (1470-1497), sử gia Ngô Sĩ Liên phê bình các kỳ thi tam giáo cho thấy lý do tại sao đạo Phật và đạo Lão dần dần không còn ưu thế như đạo Nho.
“Thi Tam giáo có thể thông hiểu giáo lý Nho, Đạo, Thích, được cho làm quan. Các bậc chân nho đời xưa cũng có xem rộng bách gia chư tử, ra vào Lão học và Phật học, xét cứu ra biết rằng Lão học và Phật học mung lung mờ mịt, không có chỗ rõ rệt để nắm vào, quay về mà tìm chân lý ở Lục kinh*.
Lục kinh truyền lại cái đạo lý của Khổng phu tử, có giềng mối vua tôi, cha con, có dạy về nghĩa “dân di vật tắc”: dân có quan hệ nhất định, vật có phép tắc. Cái tôn chỉ của nó tại chỗ “duy tinh duy nhất”. Nó làm cho kẻ nào đã học đạo Nho, lại xem sang đạo Phật đạo Lão nữa. Đạo Lão nói về vấn đề thiên biến vạn hóa, có đức không phải đức, tùy cảm ứng vậy, có dấu vết thì không còn mãi. Đạo Phật dạy điều không sống không chết, không đến không đi, cũng không có gân sức, không có tướng mạo. Ấy là cái học có sâu rộng mà không thuần, tâm rối mà không nhất trí, thì dù có được ra phù vua giúp nước, hiểu lẽ huyền diệu của A Nan, Ma Ha thì có ích gì cho thế đạo quốc dân. Cho xuất thân để làm gì?” (Lịch triều Hiến chương Loại chí) [*Lục kinh: sáu quyển sách của nho gia gồm có các kinh: Thi, Thư, Lễ, Nhạc, Dịch, Xuân thu.]
“Đình lục lăng ở chùa Yên Lãng (Hà Đông)” Nam Phong số 111
Sau thời kỳ nho học thịnh trị đời Hồng Đức, ảnh hưởng của dòng tam giáo đồng lưu: Phật, Nho, Lão hãy còn được nhận thấy trong tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Nguyễn Dữ sống vào khoảng các triều vua Lê Uy Mục (1505-1509), Tương Dực (1510-1516), Chiêu Tông (1516-1524), Cung Hoàng (1524-1527). Ông đỗ thi hương, được bổ làm tri huyện, nhưng làm được một năm thì xin từ chức lấy lý do phải phụng dưỡng mẹ. Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ được xem là một tập sách đặc sắc trong thời kỳ đầu thế kỷ thứ 16 về văn chương cũng như nội dung của truyện. Ôn Đình Hầu Vũ Khâm Lân đời Lê khen là “thiên cổ kỳ bút” vì văn viết vừa tỉ mỉ vừa màu sắc, tuy là văn xuôi mà có thêm nhiều bài thơ hay đoản văn tứ lục. Các truyện trong sách có tính cách hoang đường, kỳ dị, nhưng mang ý nghĩa đạo đức, sắc thái chính trị và tư tưởng triết lý tam giáo. Ngoài những truyện biểu dương luân lý đạo Nho, trọng “tam cương ngũ thường”, nhiều truyện nói lên “luân lý báo ứng và trừng giới của nhà Phật”.
Sách có nhiều đoạn văn có ý nghĩa đạo đức lồng trong cốt truyện có ý khuyên răn người đời. Trong “Chuyện Gã Trà Đồng Giáng sinh”, tác giả viết:
“Thiện ác tuy nhỏ cũng rõ rệt, báo-ứng dù chậm nhưng lớn lao. Âm công khi rõ ràng ra, phải đợi quả thiện được tròn trặn, dương phúc khi tiêu tan mất, phải chờ mầm ác đã cao dài. Có khi sắp duỗi mà tạm co. Có khi muốn đè mà thử nống. Có hạnh mà nghèo hoặc bởi tội khiên kiếp trước, bất nhân mà khá hẳn là phúc thiện đời xưa. Tuy rằng khó biết sâu xa, nhưng thực không sai tơ tóc.”
Nhân vật Dương Thiên Tích trong truyện này chỉ vì “ân bằng cái tơ, oán bằng cái tóc, ông đều đều nhất nhất báo phục” cho nên không tránh khỏi bị thù oán và hồn ma rình rập tác hại. Trong xã hội cuối đời nhà Lê lúc ấy, loạn lạc, binh lửa, ôn dịch, hình án lúc nào cũng có thể xảy đến, người ta sinh ra không biết tiền duyên túc khiên*, không biết cầu phúc nơi nào, không biết nạn đâu mà tránh. Chỉ có cách là làm lành chứa âm đức để chờ âm báo, mong cho âm đức ấy bảo đảm cho cuộc đời yên lành của tương lai. Nhân vật Đạo nhân trong truyện đã nói:
“Này đức là nền từ thiện, của là kho tranh giành. Tích đức như mầm non rỏ một giọt nước, sẽ nảy nở lên, tích của như lửa đỏ gieo một khối băng, sẽ tàn lụi xuống. Huống chi không vun mà lớn là mầm thiện ác, không giữ mà đầy là cơ phúc họa, cái tình hình ỷ phục trong đó thật là đáng sợ. Ông nên trân trọng, cố gắng mà làm những điều nhân.” [*tiền duyên: duyên kiếp trước, duyên phận tiền định; túc khiên: tội lỗi từ kiếp trước]
Trong “Chuyện Phạm Tử Hư lên chơi Thiên Tào”, tác giả Nguyễn Dữ nhắc lại quan niệm tích thiện phùng thiện, tích ác phùng ác, hay là luật nhân quả của đạo Phật.
“Trồng dưa được dưa, trồng đậu được đậu. Lưới trời thênh thang, thưa nhưng chẳng lọt. Chỉ có rằng thời gian chưa đến mà thôi, Nay ta bảo rõ cho anh nghe: trong khoảng trời đất báo ứng luân hồi, chỉ có hai loài thiện ác. Người chăm làm thiện, tuy hãy còn sống, tên đã ghi ở Đế Đình; người hay làm ác, không đợi đến chết, án đã thành ở Địa phủ.”
Nguyễn Dữ không chỉ nói chuyện ở âm phủ mà còn tả cảnh trên trời để khuyến khích người ngay thiện. Trong truyện nói trên, nhân vật Tử Hư được thấy dẫn đi chơi thăm trên trời, có tòa mang tên “Cửa Tích Đức”, “Cửa Thuận Hạnh”, “Cửa Nho Thần”. “Tích Đức” là tích trữ công đức và âm đức, làm những việc có ích cho người khác mà người khác thấy và những việc có ích mà người không thấy nhưng thần thánh biết; “Thuận Hạnh” là sống thuận theo nết tốt, đức hạnh; “Nho Thần” là người có nho học ra làm quan thực hiện được việc ích quốc lợi dân. Đọc tên các biển cửa ấy thì có thể hiểu quan niệm của Nguyễn Dữ cũng như người thời ấy về tiêu chuẩn đạo đức.
Trong thời gian về cuối đời Trần, Lê Quí Ly mưu sự thoán đoạt, gây lấy vây cánh, dời kinh về Tây Đô, ép vua Trần Thuận Tông (1388-1398) nhường ngôi cho con rồi lên núi Đại Lại tu tiên. Quí Ly không dừng ở đấy mà sau đó phế bỏ Trần Thiếu Đế (1398-1400), giết vua Thuận Tông, rồi tự mình lên ngôi vua, lập ra nhà Hồ (1400-1407). Con cháu nhà Trần sang Trung Hoa kể chuyện Hồ Quí Ly tiếm ngôi. Minh Thánh Tổ bèn đem quân sang đánh nhà Hồ nhân thể chiếm lấy đất An Nam. Năm 1407, quan nhà Minh bắt cha con Hồ Quí Ly về Yên Kinh rồi chiếm đóng đất Việt. Vua Giản Định (1407-1409) nhà Hậu Trần chiêu mộ hào kiệt đánh đuổi quân Minh.
Xã hội lúc ấy hỗn loạn, cảnh chiến tranh giữa quan quân nhà Minh và nhà Trần gây ra bao nhiêu đau thương, chết chóc, chưa kể dân chúng phải chịu sự áp bức hoặc bất công của những kẻ cầm quyền bính. Trong “Chuyện Lý Tướng Quân”, Nguyễn Dữ đã mượn bối cảnh lịch sử của đời Hậu Trần (1407-1413) để nói về việc báo ứng, thiện ác.
Ông thầy tướng nói với Lý Tướng Quân, một người nhờ quốc công Đặng Tất tiến cử, nắm binh quyền giúp vua Giản Định đánh giặc Minh.
“Ông thầy nói:
- Điều thiện ác tích lâu sẽ rõ, sự báo ứng không sai chút nào. Cho nên luận số trước phải luận lý, tướng diện không bằng tướng tâm. Nay Tướng quân có dữ mà không lành, khinh người mà trọng của, mượn oai quyền để làm bạo ngược, buông tham dục để thỏa ngông cuồng, đã trái lòng trời, tất bị trời phạt, còn cách nào mà trốn khỏi tai họa!
Lý cười:
- Ta đã có binh lính, có đồn lũy, tay không lúc nào rời qua mâu, sức có thể đuổi kịp gió chớp, trời dù có giỏi cũng sẽ phải tránh ta không kịp, còn giáng họa cho ta sao được.
Thầy tướng nói:
- Tướng quân cậy mình mạnh giỏi chưa thể lấy lời nói để cho hiểu được, vậy tôi có chùm hạt châu nhỏ, xin đưa tướng quân xem sẽ biết rõ dữ lành, tướng quân có bằng lòng xem không?
Nhân đấy, ông lấy chùm hạt châu ở trong tay áo ra. Lý trông xem, thấy trong đó có lò lửa, vạc sôi, bên cạnh có những người đầu quỷ ghê gớm, hoặc cầm thừng chão, hoặc cầm dao cưa, mình thì đương bị gông xiềng, bò khúm núm ở bên vạc dầu, lấm lét sợ hãi.”
Lý chết sớm, mới 40 tuổi. Con trai Lý được người dẫn đi xuống Diêm ty để xem xử án thân phụ mình. “Nửa đêm, quả thấy mấy người lính đầu ngựa đến đón tới một cung điện lớn. Trên điện có một vì vua, bên cạnh đều là người áo sắt mũ đồng, tay cầm phủ việt đồng mác, dàn ra hàng lối đứng chầu chực rất là nghiêm túc. Chợt thấy bốn viên phán quan từ bên tả vũ đi ra mà một viên tức là Nguyễn Quỳ. Bốn viên này tay đều cầm thẻ, quỳ đọc ở trước án son.”
Lần lượt từng tên người được xướng danh, người có nhân, làm việc nghĩa thì được thưởng, kẻ có tội, cướp ruộng đất, phá mồ mả, hủy đạo luân thường thì bị giải vào ngục Cửu u, tùy theo nặng nhẹ mà trầm luân kiếp kiếp.
Đầu thai, quả báo, cuộc sống nơi cõi âm, sự phán xét nơi Diêm ty là bối cảnh cho nhiều truyện trong Truyền kỳ mạn lục.
“Tôi chỉ mong thoát địa ngục mà thôi không dám cầu mình lên thiên đường.” Đuốc Tuệ số 116
Nhờ ảnh hưởng của các chúa Nguyễn di dân vào miền Trung mà đạo Phật được cơ hội phát triển ở nơi đây. Năm 1601, chúa Nguyễn Hoàng (1600-1613) cho xây sửa chùa Thiên Mẫu tại Thuận Hóa. Chùa Quốc Ân, chùa Từ Đàm được xây dựng từ thế kỷ thứ 17. Đạo Phật thịnh phát trong thời kỳ các chúa Nguyễn ở Đàng Trong như Đào Duy Từ (1572-1634), khai quốc công thần nhà Nguyễn, đã ghi lại trong mấy vần thơ sau:
Nghiêm thay tướng pháp Như Lai
Cao giơ tuệ kiếm sáng ngời thủy tinh.
Thời lành cả mở hội lành
Reo đưa gió Phật quét thanh bụi tà.
Vầy đoàn yến múa oanh ca
Vượn xanh dâng trái, hạc già nghe kinh.
(Phật Giáo Việt Nam)
Cao giơ tuệ kiếm sáng ngời thủy tinh.
Thời lành cả mở hội lành
Reo đưa gió Phật quét thanh bụi tà.
Vầy đoàn yến múa oanh ca
Vượn xanh dâng trái, hạc già nghe kinh.
(Phật Giáo Việt Nam)
Thế kỷ thứ 18, các cao tăng cũng theo sự mở mang lĩnh thổ của các chúa Nguyễn đi về những vùng đất mới miền Nam. Trịnh Hoài Đức (1765-1825), công thần nhà Nguyễn, tác giả bộ Gia định thành thông chí, làm thơ tặng thiền sư Viên Quang, người khai sơn và trú trì chùa Tập Phước ở Gia Định, trong đó có câu khen rằng “Sư là người giữ giới” và nói về đạo Phật được tôn sùng ở miền đất mới này: “Đồng-Nai vừa thịnh mỹ, Đạo Thích được tôn sùng.”
Toàn cảnh chùa Báo Quốc và các tháp. Bulletin des Amis du Vieux Hué, Juillet-Septembre 1917
Các vua nhà Nguyễn đều mộ đạo Phật, cho tổ chức nhiều lễ ở chùa và chú trọng việc tu sửa chùa. Trong buổi lễ cầu siêu tướng sĩ và quân lính năm 1835, vua Thánh Tổ (niên hiệu Minh Mạng 1820-1840) đã làm một bài thơ mà ý nghĩa được lược dịch sau đây:
“Thừa lệnh Hoàng đế, các ngươi ra đi chiến đấu
Chịu đựng mọi gian khổ gối đất nằm sương nơi sa trường
Đồng đội của các ngươi hôm nay ngồi trên bàn tiệc
Riêng các ngươi mãi mãi là cô hồn lang thang nơi đồng nội
Nhìn thấy người sống càng làm tăng nỗi thương cảm người quá cố
Không riêng chi người trần mà quỷ thần cũng khóc các ngươi không nguôi
Kỷ niệm chúng ta gặp nhau sẽ còn mãi mãi như hội tụ của non sông
Dù máu các ngươi đã đổ trên chiến trường và tan biến trong cỏ cây và cát bụi
Khi ban thưởng trọng hậu cho những người có công, trẫm không khỏi bùi ngùi nghĩ đến những người đã hy sinh cho tổ quốc
Sự phong sắc truy tặng chỉ có mục đích làm cho vong linh các công thần vinh hiển được thanh thản
Cầu cho Đức Phật độ trì cho họ cũng như cho những người đắm trong biển cả
Có sáu cách để lên miền vĩnh cửu bất tử
Bánh xe Phật giáo xoay theo hướng tam đồ
Giáo lý đạo Phật truyền bá khắp u minh
Đức Phật hiện ra trong mây sáng ngời sắc vàng
Và khi sám hối người ta có thể thấy con đường tái sinh trong trần thế Nhờ con thuyền Phật pháp đưa đến bến Tịnh độ
Trẫm tin ở nước Cam lộ
Để giũ bụi trần gian
Nếu con cháu các vị anh hùng ấy được giao phó nhiệm vụ chắc chắn họ sẽ là tôi trung như bậc cha ông
Các chức tước cao quý sẽ ban cho ai mở rộng phong cương
Để xứng với công lao của họ.”
(Phật Giáo Việt Nam)
Chịu đựng mọi gian khổ gối đất nằm sương nơi sa trường
Đồng đội của các ngươi hôm nay ngồi trên bàn tiệc
Riêng các ngươi mãi mãi là cô hồn lang thang nơi đồng nội
Nhìn thấy người sống càng làm tăng nỗi thương cảm người quá cố
Không riêng chi người trần mà quỷ thần cũng khóc các ngươi không nguôi
Kỷ niệm chúng ta gặp nhau sẽ còn mãi mãi như hội tụ của non sông
Dù máu các ngươi đã đổ trên chiến trường và tan biến trong cỏ cây và cát bụi
Khi ban thưởng trọng hậu cho những người có công, trẫm không khỏi bùi ngùi nghĩ đến những người đã hy sinh cho tổ quốc
Sự phong sắc truy tặng chỉ có mục đích làm cho vong linh các công thần vinh hiển được thanh thản
Cầu cho Đức Phật độ trì cho họ cũng như cho những người đắm trong biển cả
Có sáu cách để lên miền vĩnh cửu bất tử
Bánh xe Phật giáo xoay theo hướng tam đồ
Giáo lý đạo Phật truyền bá khắp u minh
Đức Phật hiện ra trong mây sáng ngời sắc vàng
Và khi sám hối người ta có thể thấy con đường tái sinh trong trần thế Nhờ con thuyền Phật pháp đưa đến bến Tịnh độ
Trẫm tin ở nước Cam lộ
Để giũ bụi trần gian
Nếu con cháu các vị anh hùng ấy được giao phó nhiệm vụ chắc chắn họ sẽ là tôi trung như bậc cha ông
Các chức tước cao quý sẽ ban cho ai mở rộng phong cương
Để xứng với công lao của họ.”
(Phật Giáo Việt Nam)
Công trình lớn nhất của vua Hiến Tổ (niên hiệu Thiệu Trị 1841-1847) là việc cho xây tháp Phước Duyên năm 1844. Bia bên phải của tháp ghi bài văn do vua viết ra và được dựng lên để kỷ niệm việc xây dựng tháp Phước Duyên của chùa Thiên Mẫu. Bài văn bia có những lời lẽ như sau:
“Khổng tử dạy rằng khi người ta chứng kiến hoặc chỉ vừa nghe nói tới một điều thiện thì người ta cũng phải loan báo cho đồng loại biết về điều thiện đó, và nghệ thuật trị dân là phải biết làm sao quy tụ được những người hiền. (…)
Nếu chỉ nghĩ đến làm việc thiện và tu dưỡng con người, thanh khiết con người, vi diệu con người và khi đã là một con người thông tuệ, giũ sạch bụi trần thì con người sẽ thấu suốt mọi điều và đi đến chỗ hoàn toàn thanh tịnh. Giáo lý đạo Phật sâu sắc và huyền diệu, một người tầm thường không thể hiểu thấu được tâm Phật và cũng không hình dung được Người. Mặc dù ngồi im lìm đó Phật vẫn là con người sống động; mặc dù Ngài giữ một sự im lặng tuyệt đối, nhưng Ngài vẫn sống trong một cảnh giới đầy tiếng nói. Mặc dù có đủ hình tướng của một con người, Ngài không được tạo nên bởi vật chất hữu hình; và người ta không thể biết được một cách chắc chắn là Phật hiện hữu hay không. Phật ngự trị trong mây trời, tự tại, vô hình và quyền năng vô hạn. Buông bỏ hết dục vọng, Phật đã khởi đầu sự tu tập bằng lòng từ bi và hoàn tất đến nơi đến chốn mọi công đức tu hành. (…)
Ở vị thế yên tịnh, Phật trở thành một nguyên thể không vật chất, không dung nhan, không hình dáng. Nguyện ước duy nhất trong cõi lòng cao thiêng của Phật là khuyến khích con người đi vào con đường bổn phận, là giúp đỡ thế giới đi vào con đường của đức hạnh. Phật là nguyên nhân kỳ bí của những hành vi thiện và là kết quả tốt lành từ những việc thiện đó. Nhờ uy đức của Phật mà những lời hay bay xa muôn nghìn dặm.
Làm việc thiện là mục đích không gì lay chuyển nổi mà đạo đức đề ra và đáng được khuyến khích thể theo phép tắc tự nhiên. Thực hành thấu đáo đạo đức chính là vinh danh người tốt và khinh chê kẻ xấu.
Người ta luôn nhắc nhở con người làm việc thiện mà không nói thiện là cái gì, cũng không giải thích rằng thiện là cốt ở chỗ cho họ hiểu là tránh xa điều ác cũng như không giải thích rằng điều thiện chính là không làm hành vi gì có thể làm hại đến người khác. Cho nên tám chương mục của quyển Đại-học đều đã được viết để nói về các phương pháp làm thế nào đạt đến mức độ hoàn toàn tốt tức là “chí thiện”. Cũng như vậy, đạo lý của Phật không có hai đường và đạo đức là cứu cánh duy nhất. (…)” (Phật Giáo Việt Nam)
Tháp Phước Duyên chùa Thiên Mẫu Họa sĩ Robert Boyle 1996 – Sưu tập riêng © 2021 VASCE (Phật Giáo Việt Nam)
Tuy đạo Phật không được triều đình dùng làm kế sách để giáo hóa dân như trong triều Lý và đầu đời Trần, đạo Phật nay lại phổ thông hơn. Trong dân gian, làng nào cũng có chùa, đạo lý nhà Phật lan tràn, thấm sâu vào trong văn chương bác học và truyền khẩu bình dân lưu truyền từ đời này sang đời khác: Đoạn trường tân thanh và Văn tế thập loại chúng sinh của Nguyễn Du (1765-1820), truyện Quan Âm Thị Kính, truyện Quan Âm Diễn ca, Văn tế tướng sĩ trận vong của Nguyễn Văn Thành (1758-1817), của Phan Huy Ích (1751-1822), Văn tế nghĩa sĩ trận vong Lục tỉnh và Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888).
- Ở hiền gặp lành.
- Tu nhân tích đức.
- Ăn mặn nói ngay hơn ăn chay nói dối.
- Cứu được một ngƣời, phúc đẳng hà sa.
- Dẫu xây chín cấp phù đồ,
Không bằng làm phúc cứu cho một ngƣời.
Không bằng làm phúc cứu cho một ngƣời.
- Khuyên ai ăn ở cho lành,
Kiếp này chƣa gặp để dành kiếp sau.
Kiếp này chƣa gặp để dành kiếp sau.
- Trong đầm gì đẹp bằng sen,
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng.
Nhị vàng bông trắng lá xanh,
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng.
Nhị vàng bông trắng lá xanh,
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.
(Phật Giáo Việt Nam)
Thế kỷ thứ 19 có giáo phái Bửu Sơn Kỳ Hương, một tín ngưỡng mới ở Nam kỳ, lấy đạo Phật làm căn bản nhưng không thờ tượng Phật như Phật giáo Tiểu thừa, không có các lễ nghi như Phật giáo Đại thừa. Người khai sáng giáo phái Bửu Sơn Kỳ Hương là Đoàn Minh Huyên được tôn là Đức Phật Thầy Tây An. Theo giáo lý của đạo thì người tu theo đạo cốt làm lành tránh ác, giữ lòng trong sạch, tâm thanh tịnh và thực hành “Tứ Ân” gồm có ân tổ tiên cha mẹ, ân đất nước, ân tam bảo, ân đồng bào và nhân loại.
Chùa Tây An Họa sĩ May Verkaik 1998 – Sưu tập riêng © 2021 VASCE (Phật Giáo Việt Nam)
Gần một trăm năm sau, khoảng tiền bán thế kỷ thứ 20 có Phật-giáo Hòa-Hảo, một giáo phái mới kế thừa cách tu hành theo phái Bửu Sơn Kỳ Hương. Người khai sinh Phật-giáo Hòa Hảo là Đức Thầy Huỳnh Phú Sổ. Chủ trương của đạo là “Học Phật Tu Nhân”, thực hành “Tứ Ân” mà Đức Phật Thầy Tây An đã đề ra. Người theo đạo Hòa Hảo trong một tháng dành ra một số ngày ăn chay. Có nhang thì đốt, không có thì nguyện không cũng được. Không dùng hình tượng để thờ, không dùng giấy tiền vàng bạc, phướn xá, trai đàn, v.v… Giáo lý của đạo cấm tứ đổ tường: tửu (rượu), sắc (trai gái), tài (cờ bạc), khí (nghiện thuốc) và khuyên mọi người phải biết hy sinh cho xứ sở.
Đạo Cao Đài khởi phát từ những năm 1924, 1925 ở Nam kỳ đã được giáo sư Nguyễn Đăng Thục nhận xét rằng: “giáo lý cơ bản là tinh thần tổng hợp của Tam Giáo Đồng Nguyên vốn đồng điệu với tâm hồn nhân dân nông nghiệp Việt Nam.” (Giáo Lý)
Lễ khai đạo được cử hành trọng thể ở Tây Ninh là nơi được xem là thánh địa của đạo.
Luân lý của đạo mà nam tín đồ phải thực hành gồm có tam cang ngũ thường theo kỷ cương nho học: tam cang có quân thần cang (giềng mối vua tôi), phụ tử cang (giềng mối cha con) và phu thê cang (giềng mối vợ chồng); ngũ thường là nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Luân lý của nữ tín đồ là bổn phận thực hành tam-tùng tứ-đức theo quan niệm nho-học: tam-tùng gồm có tại gia tùng phụ (khi còn ở nhà vâng theo lời cha), xuất giá tùng phu (khi lập gia thất phải theo chồng), phu tử tùng tử (khi chồng mất nương tựa vào con); tứ đức gồm có công (nữ công), dung (dung nhan), ngôn (lời nói), hạnh (tính nết).
Phần luân lý hạ thừa áp dụng quan niệm của Khổng tử gồm có: minh minh đức (khai sáng đức sáng thiên lý ở trong tâm), thân dân (thể hiện lòng nhân ái với người), chỉ ư chí thiện (đào luyện ý chí để đạt đến mức tột lành).
[Trong sách Đại học của Tăng tử có diễn giải lời Khổng tử viết: Đại học chi đạo, tại minh minh đức, tại thân dân, tại chỉ ư chí thiện…Cái đạo của bậc đại học là ở sự làm cho sáng cái đức sáng, ở sự thân yêu người, ở sự đến chí thiện mới thôi. - Trần Trọng Kim, Nho Giáo]
Về phần tu hành của bậc thượng thừa, soạn giả Trương Văn Tràng trong quyển Giáo Lý viết như sau:
“Cứu cánh của Thượng thừa là tìm gặp lại Bổn tánh Trời phú cho người để làm chủ tể cho sự hành động của mình, vì Bổn tánh ấy là mạng Trời là Thiên lý hay Đạo mà người phải thể hiện nơi thế gian gọi là Nhơn Đạo (Thiên mạng chi vị tánh, suất tánh chi vị Đạo): Mạng trời là Tánh, tuân theo Tánh ấy là Đạo.” [Sách Trung-Dung: Thiên mạng chi vị tánh. Suất tánh chi vị đạo. Tu đạo chi vị giáo.]
(còn tiếp)
Ngô Thị Quý Linh
