Nhạc sĩ Tô Vũ (1923 - 2014) - Hình: Hà Đình Nguyên
Kỷ niệm 11 năm ngày mất Nhạc sĩ Tô Vũ (13.5.2013 – 2024)
Nói đến nhạc sĩ Tô Vũ, hẳn người ta nhớ đến những ca khúc Tiếng Chuông Chiều Thu, Tạ Từ và nhất là Em Đến Thăm Anh Một Chiều Mưa -những ca khúc đến nay đã… 65 tuổi của ông (thời điểm viết bài này).
GS-NS Tô Vũ tên thật là Hoàng Phú, sinh năm 1923 tại Bắc Giang nhưng sống từ thời thơ ấu đến hết tuổi thanh niên ở Hải Phòng, tạo dựng sự nghiệp ở Hà Nội và cuối cùng chọn Sài Gòn làm nơi an hưởng tuổi già. Gia đình ông vốn có truyền thống yêu thích văn học. Thời niên thiếu (1930) ông cùng anh ruột là nhạc sĩ Hoàng Quý (tác giả ca khúc Cô Láng Giềng nổi tiếng) vốn theo học đàn nguyệt nhưng chính ông thầy lại khuyên hai anh em nên học một nhạc cụ Tây phương và giới thiệu họ học Violon với một bà người Pháp tên Leprêtre – chủ cửa hiệu Orphée, bán nhạc cụ và sách nhạc Tây ở Hải Phòng.
Tuy nhiên người tích cực khuyến khích hai anh em họ Hoàng đi theo “âm nhạc cải cách” (tân nhạc) là ông thầy dạy môn văn chương Pháp: thầy Ngô Đình Hộ (sau này trở thành nhạc sĩ Lê Thương, tác giả 3 bài Hòn Vọng Phu bất hủ), để cùng thầy biểu diễn trong các tiết mục văn nghệ của trường, thầy cũng hướng dẫn cho các học trò tập tành sáng tác…
Năm 1943, Hoàng Quý lập nhóm Đồng Vọng quy tụ một số bạn bè như: Phạm Ngữ, Canh Thân, Hoàng Phú, Đỗ Nhuận, Lưu Hữu Phước, Văn Cao… nhóm này sáng tác được khoảng 60 ca khúc có nội dung ca ngợi đất nước, ca ngợi truyền thống anh hùng dân tộc… Hai anh em họ Hoàng tham gia Việt Minh từ rất sớm. Kháng chiến bùng nổ, Hoàng Phú gia nhập ban Văn nghệ tuyên truyền Kiến An, còn Hoàng Quý cũng tích cực sáng tác hoạt động cách mạng với các bài Cảm Tử Qquân, Sa Trường Hành Khúc, Tiếng Gọi Non Sông… nhưng vì mắc bệnh nan y nên Hoàng Quý qua đời rất sớm khi mới 26 tuổi (nhạc sĩ mất ngày 26.6.1946).
Riêng về ca khúc Em Đến Thăm Anh Một Chiều Mưa, nhạc sĩ Tô Vũ đã kể với người viết trong một cuộc phỏng vấn (vào Tháng Mười Một, 2002): “Bản nhạc được tôi viết năm 1947, khi đơn vị tuyên truyền huyện Kiến An chúng tôi tiếp nhận 3 nữ cứu thương của huyện Tiên Lãng đi phục vụ chiến đấu bị lạc đường. Tôi và 2 người bạn ở trong một ngôi đình. Khi chúng tôi tập hát thì các cô này rủ nhau tới xem. Thoạt đầu họ còn e dè nhưng sau đó cũng nhận lời tập múa, hát chung với chúng tôi. Trong đó, có giọng một cô hát rất hay và vững nên thường hát song ca với tôi. Mỗi lần đi biểu diễn, tiết mục song ca của chúng tôi được hoan hô nhiều nhất… Nhưng chỉ khoảng 2 tháng sau thì ba cô gái này phải trở về đơn vị cũ, cách chỗ chúng tôi khoảng 8 km. Khi chia tay, chúng tôi ước hẹn sẽ sang thăm nhau vào Chủ Nhật mỗi tuần. Nếu họ không sang thì chúng tôi sang, nếu cả hai bên cùng sang thì sẽ gặp nhau ở giữa đường, bởi là đường độc đạo và phải qua một bến sông. Hôm ấy trời mưa, chúng tôi không thể sang thăm bên kia được. Buổi chiều trời vẫn mưa. Tôi đang “trụ trì” ngôi đình một mình (hai ông bạn kia đã đi chơi) thì đột nhiên “em” một mình đội mưa đến thăm. Xúc động đến bồi hồi, tôi đã viết: “Em đến thăm anh một chiều đông. Em đến thăm anh một chiều mưa. Mưa dầm dề đường trơn ướt tiêu điều. Em đến thăm anh, người em gái…”. Ở chữ “gái” tôi chọn nốt “Si bémon” (Si giáng) lửng lơ mà khi hát lên, nghe rất… nũng nịu, không có chút gì giống với “người em gái” bình thường cả. Tuy nhiên, theo thời gian tôi không tài nào nhớ nỗi người nào trong 3 cô gái đã “hiện ra” với tôi trong buổi chiều mưa năm ấy. Sau này, tôi cũng đã lần lượt gặp lại từng “cố nhân.” Có người nhận “là em đấy!” nhưng tôi không tin. Có người lại chối phắt, người còn lại thì không tiện hỏi… Đành phải, tan giấc mơ hoa “…Ta ước mơ một chiều thêu nắng. Em đến thăm quên niềm cay đắng và quên… đường về!”
Bối cảnh của Em Đến Thăm Anh Một Chiều Mưa xảy ra trong thời chiến nhưng trên hình bìa bản nhạc do Tinh Hoa Miền Nam xuất bản in theo kiểu “típ-pô” một màu, họa sĩ Phi Hùng (gốc Huế) đã sử dụng tông màu lạnh xanh dương, đậm nhạt tùy theo nét vẽ. Người thiếu nữ trong tranh mặc áo dài, một tay xăn vén vạt áo cùng gấu quần, tay kia cầm vành nón nghiêng nghiêng che mưa. Dáng dấp ấy rất Hà Nội, rất Việt Nam và rất… thanh bình (chứ không phải trong thời chiến!)
Nhạc sĩ Tô Vũ nói thêm: “Còn bài Tạ Từ là tôi viết giùm cho một người bạn vào năm 1947, anh ấy tên là Nguyễn Văn Huấn (mấy năm trước anh là bác sĩ, sống ở Pháp, giờ không biết còn hay đã mất?). Anh Huấn đem lòng yêu một thiếu nữ Hà Nội tên là Ánh Hà theo gia đình sơ tán về Thái Bình. Sau đó, gia đình cô này lại quay về Hà Nội. Anh Huấn chơi đàn Violon rất giỏi nên nhờ tôi soạn một ca khúc dành cho Violon để anh ấy… “tạ từ” người yêu…
Riêng nghệ danh Tô Vũ thì: “Trước đó tôi có 4 học bổng đi học ở Pháp, khi anh Hoàng Phú mất, tôi phải về xin dạy hợp đồng ở trường Bình Chuẩn (Hải Phòng) để nuôi các em. Lúc ấy, mấy ông bạn từ Hà Nội xuống Hải Phòng chơi với bọn tôi như Văn Cao, Nguyễn Đình Thi đều để râu như một kiểu “mốt.” Tôi cũng bắt chước để râu và mặc bộ quần áo nâu như họ. Có một ông đem cho tôi cái nón Sơn Tây. Trời mưa, đường trơn đi phải chống gậy… thế là có người bảo tôi giống hệt cái hình vẽ tích ông Tô Vũ chăn dê trên lọ độc bình. Rồi người ta cứ gọi tôi là “ông Tô Vũ chăn dê.” Tôi tức lắm, bèn lấy cho mình cái bí danh là “Hoàng Minh Vọng” nhưng đi đâu người ta cũng cứ “Ơ… ơ… ông Tô Vũ chăn dê đi đâu đấy? Vào đây hát một bài…” Năm 1948, tôi là đại biểu duy nhất của Chiến khu 3 đi dự Đại hội Văn hóa văn nghệ toàn quốc lần thứ nhất. Một anh nhanh nhảu giới thiệu: “Có nhạc sĩ Tô Vũ ở Chiến khu 3 lên hát một bài…”. Xuống sân khấu tôi vẫn rất hậm hực “đã giới thiệu mình là Hoàng Minh Vọng mà vẫn bị gọi à Tô Vũ. Tôi đem chuyện này nói với người ngồi bên cạnh (sau này mới biệt là nhà thơ Thế Lữ). Thế Lữ trầm ngâm một lúc rồi bảo: “Đấy là tên nhân dân đặt cho anh. Thôi anh bỏ cái tên Hoàng Minh Vọng đi!”.Tôi mang cái tên Tô Vũ mà mình không hề tự đặt từ đó.
Vĩnh biệt tác giả Em Đến Thăm Anh Một Chiều Mưa
Nhạc sĩ Tô Vũ, tác giả của những ca khúc nổi tiếng Tiếng Chuông Chiều Thu, Tạ Từ, và nhất là Em Đến Thăm Anh Một Chiều Mưa, và là một trong những nhạc sĩ thuộc dòng nhạc tiền chiến hiếm hoi còn hiện diện trong thế kỷ 21 cũng vừa từ giã chúng ta…
Người viết từng được may mắn gặp gỡ, trò chuyện và phỏng vấn GS-NS Tô Vũ khá nhiều lần khi gia đình ông còn cư ngụ ở căn nhà mặt tiền đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa (Q. Phú Nhuận, TP.HCM) cách đây hơn 10 năm, trước khi gia đình ông chuyển về Quận 9. Ấn tượng đầu tiên về ông là một trí nhớ siêu phàm về bạn bè đồng lứa- những nhạc sĩ tiên phong của nền tân nhạc Việt Nam. Rất hoạt bát, sử dụng từ ngữ chính xác, hóm hỉnh và đặc biệt cặp mắt lúc nào cũng như đang cười của ông tạo cảm giác thân tình cho người đối diện. Sau này, nhiều lần gặp ông ở Hội Âm nhạc, thấy các nhạc sĩ Tôn Thất Lập, Trần Long Ẩn, Thế Bảo… gọi ông bằng “thầy.” Rồi được nghe ông diễn thuyết trong các hội nghị về âm nhạc dân tộc, tôi thật bất ngờ, bởi ông vốn là nhạc sĩ tân nhạc nhưng những kiến thức và sự am hiểu của ông về âm nhạc dân tộc, đủ để cho bất cứ ai cũng phải kính phục!
Sau thời gian điều trị căn bệnh xuất huyết bao tử, viêm phổi, nhạc sĩ Tô Vũ đã trút hơi thở cuối cùng lúc 3 giờ 30 phút ngày 13 Tháng Năm, 2013 tại nhà riêng (Quận 9 – TPHCM), thọ 91 tuổi.
Hà Đình Nguyên
