Hội Chứng Tự Cô Lập Xã Hội (Hikikomori)

Trong hai năm qua, chúng ta buộc phải sống một cuộc sống cô lập với đời sống gia đình, nghề nghiệp và xã hội nhiều hơn trước. Một số người dần quen với nếp sống này vì nó êm ả hơn, giản dị hơn nhưng đa số chúng ta đều muốn thoát ra ngoài sự kiềm tỏa do Covid đem lại. Tuy nhiên có một nhóm người lại tự nguyện trốn tránh xã hội một cách cùng cực, một hiện tượng được chú ý đầu tiên tại Nhật như là một hội chứng gắn liền với văn hóa Nhật, nhưng dần dần phổ biến hơn chúng ta từng tưởng. Và hiện nay, theo một số chuyên gia tâm thần, với nếp sống lockdown do Covid, “hội chứng tự cô lập” này, gọi là hikikomori sẽ có nguy cơ gia tăng và là một vấn đề sức khỏe xã hội phải đương đầu trong nhiều năm tới.

Hikikomori (ひきこもり- được dịch sang tiếng Trung Hoa là 家裡蹲 - gia lý tồn: ngồi nhà, nằm trong nhà) hay sự tự cô lập khỏi xã hội cực đoan ở thanh niên Nhật Bản lần đầu tiên được chú ý vào những năm 1990, thời kỳ nước Nhật trải qua thời gian trì trệ kinh tế kéo dài làm cho nhiều người trẻ tuổi không có cơ hội tiến thân và gia nhập vào đời sống xã hội. Sau khi giai đoạn kinh tế Nhật cực thịnh (1975-85) chấm dứt, “quả bong bóng” này bị xẹp và giới trẻ Nhật mất dần cơ hội tìm công ăn việc làm tốt và bền vững trong khoảng 20 chục năm, “kỷ nguyên đóng băng công ăn việc làm” (employment ice age), tạo nên một thế hệ X (sinh ra sau 1980) gọi là “thế hệ bị bỏ rơi” (the lost generation).

Nhiều người thất bại trong hoàn cảnh kinh tế khó khăn cảm thấy xấu hổ và phản ứng bằng cách trốn tránh xã hội, và một số ít trong số này sẽ trốn luôn không xuất hiện trở lại nữa. Thuật ngữ hikikomori (bắt nguồn từ động từ hiki ひき “rút lui” và komori こもり “ở bên trong”) được đặt ra vào năm 1998 bởi giáo sư tâm thần người Nhật Tamaki Saito. BS Saito đã chọn thuật ngữ mới này để mô tả nhiều người trẻ tuổi mà ông không thể dùng các tiêu chuẩn chẩn đoán sức khỏe tâm thần đang được áp dụng như trầm cảm, rối loạn nhân cách (personality disorder, có lối suy nghĩ, hoạt động và hành vi cứng nhắc), hay schizophrenia (tâm thần phân liệt) để xếp loại, nhưng trạng thái rút lui của họ cực độ, rất khổ sở cần một định bịnh (diagnosis) mới để mô tả. Hiện nay hikikomori không được liệt kê như là một chẩn đoán tâm thần riêng rẽ trong “Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê 5” (DSM5/Diagnostic and Statistical Manual (DSM), psychiatric disorders) của Mỹ, tuy phần lớn các trường hợp hikikomori có thể biểu hiện nhiều rối loạn tâm thần hiện có trong DSM.

Khoảng một triệu người Nhật bị hội chứng hikikomori. Theo Bác sĩ Saito, người đã điều trị cho hơn 1.000 bệnh nhân hikikomori, vấn đề này phần lớn là một căn bệnh gia đình và xã hội, một phần do sự phụ thuộc lẫn nhau của mẹ và con trai. Con gái thường dọn ra khỏi nhà cha mẹ sau khi lấy chồng. Người cha thường là nhân viên ăn lương của một hãng lớn suốt đời, làm việc cật lực cho công ty và người mẹ ở nhà (nội trợ) phụ trách phần lớn việc giáo dục con cái. Người con trai được mong đợi là phải xuất sắc trong học tập và thế giới doanh nghiệp.

Bệnh nhân hikikomori thường kể lại những năm họ phải học vẹt trong lớp, sau đó là lớp luyện thi căng thẳng chiều tối để chuẩn bị cho kỳ thi vào Trung Học hoặc Đại Học. Người Nhật có ít con hơn trước nên cha mẹ đặt hết hy vọng và áp lực trên đứa con trai duy nhất nhiều hơn. Nếu người con không đi theo con đường đã định để được nhận vào một trường Đại Học danh tiếng và làm việc cho một tập đoàn hàng đầu, nhiều bậc cha mẹ - và nói chung là con cái của họ - coi đó là một thất bại. Từ lúc Nhật đầu hàng Mỹ sau Thế Chiến Thứ Hai cho đến thập niên 1980’s, người đàn ông Nhật chỉ biết đến một loại tương lai là đi làm công ăn lương nhất định (salaryman) suốt đời cho một công ty lớn, và bây giờ họ thiếu trí tưởng tượng và óc sáng tạo để hội nhập vào một thế giới mới, đòi hỏi những khả năng như suy nghĩ độc lập, giao tiếp trong xã hội và biết kinh doanh lập nghiệp riêng rẽ (entrepereneurship), khiến nhiều người cảm thấy hụt hẫng và bế tắc.

Nhiều hikikomori cũng mô tả những năm học khốn khổ khi họ không muốn hoặc không thể tuân theo chuẩn mực. Họ bị bắt nạt vì quá mập hoặc quá nhút nhát hoặc thậm chí vì giỏi thể thao hoặc âm nhạc hơn những người khác. Như câu nói của người Nhật, "cái đinh nào thò ra thì bị búa đóng xuống". Một hikikomori từng bị bắt nạt hồi lớp Năm vì cậu ta chơi bóng chày quá xuất sắc mặc dù chưa chơi lâu bằng các đồng đội. Cha anh thừa nhận rằng ông không làm gì để giúp con mình, và để nó tự lo liệu lấy, nghĩ rằng con sẽ mạnh hơn mình. Các bậc cha mẹ Nhật Bản ở thành thị có cuộc sống ngày càng cô lập - tách khỏi đại gia đình, bà con cô bác của họ và các cộng đồng khắn khít như các thế hệ trước - và thật sự họ cũng là không biết làm sao dạy con cái giao tiếp và cư xử với bạn bè đồng trang lứa.

Hikikomori thường được xem như gắn liền với những đặc điểm văn hóa Nhật. Người ta so sánh hiện tượng này với trường hợp ở Âu Mỹ, khi người trẻ không thích ứng tốt với gia đình, xã hội, thì họ nghiện thuốc hay đi bụi đời (homeless) thay vì tự cô lập ở nhà như người Nhật. Sự khác biệt này một phần nào đó gắn liền với một số đặc tính của các xã hội Âu Mỹ và ít thấy ở Nhật.

Tuy nhiên, hikikomori cũng đang ngày càng được xác định ở các quốc gia khác, ở các quốc gia đa dạng như Tây Ban Nha, Hàn Quốc và Nigeria.

Hikikomori mới được nghiên cứu chỉ mới gần đây ở các nước phương Tây, và phần lớn các nghiên cứu dịch tễ học về hikikomori đã được tiến hành ở các nước Châu Á. Một nghiên cứu năm 2010 ước tính rằng 1,2 phần trăm dân số Nhật Bản là hikikomori và một cuộc khảo sát năm 2015 cho thấy tỷ lệ phổ biến của hikikomori là 2,6 phần trăm ở Hồng Kông, một cuộc khảo sát khác tại Đại Học Buffalo (Mỹ) cho thấy 2,7% mẫu sinh viên Đại Học Mỹ đã từng mắc chứng hikikomori. (Berman 2)

Sau đây là một trường hợp điển hình ở Nhật:

“Đối với Hide, các vấn đề bắt đầu khi anh ta bỏ học.

"Tôi bắt đầu tự trách mình và bố mẹ cũng trách tôi sao không đi học. Áp lực bắt đầu tăng lên", anh nói.

"Sau đó, dần dần, tôi trở nên sợ ra ngoài và sợ gặp gỡ mọi người. Và sau đó tôi không thể ra khỏi nhà của mình."

Dần dần, Hide từ bỏ mọi giao tiếp với bạn bè và cuối cùng là cha mẹ của mình. Để tránh nhìn thấy họ, anh ta ngủ suốt ngày và thức trắng đêm để xem TV.

"Tôi có đủ loại cảm xúc tiêu cực trong lòng," anh nói. "Mong muốn được đi ra ngoài, sự tức giận đối với xã hội và cha mẹ tôi, buồn bã về tình trạng này, sợ hãi về những gì sẽ xảy ra trong tương lai, và ghen tị với những người đang có cuộc sống bình thường."(2) (Theo BBC)

Và sau đây là một trường hợp ở Mỹ được kể lại trên New York Magazine (3):

“Luca sống với cha mẹ của mình bên ngoài Charlotte, Bắc Carolina, mặc dù anh ta cũng có thể sống ở bất cứ đâu. Đó là bởi vì chàng trai 21 tuổi này chỉ rời khỏi phòng của mình để mua thuốc lá Camel về hút trong nhà xe. Chủ yếu anh dùng hết thời gian trong phòng mình để đăng trên Reddit, chơi game và xem anime, một kiểu hình hay hoạt họa của Nhật. Anh ngủ cả ngày, thức dậy lúc sáu giờ chiều, và uống thuốc Benadryl (thuốc chống dị ứng, gây buồn ngủ) vào khoảng 9 giờ sáng để anh có thể ngủ tiếp. Anh sống như vậy - hầu như ngày nào cũng vậy - trong gần mười năm, vì vậy mẹ anh đã để anh ấy tham gia các lớp học trực tuyến thay thế cho việc đến lớp. Cuối cùng, anh cũng bỏ luôn việc học Trung Học trực tuyến. Năm 15 tuổi, anh phát hiện ra cuốn sách “Chào mừng bạn đến với N.H.K” (Welcome to N.H.K). - một anime về âm mưu của một công ty phát thanh truyền hình nhằm tạo ra một thế hệ người tự cô lập (shut-ins) - qua đó Luca biết đến một thuật ngữ [hikikomori] mà anh ấy cảm thấy đã cho anh một biện minh triết học cho lối sống của mình. “Thay vì thế giới bảo tôi phải đi học và kiếm việc làm, tôi đã bỏ học và quyết định bắt đầu một cuộc nổi loạn cá nhân,” anh ấy nói. “Tôi học được thuật ngữ hikikomori và nhận ra rằng đó là tôi và tôi là như thế.”

Có một số đặc điểm cốt lõi của hikikomori:

- Cô lập về thể chất trong nhà của họ ít nhất sáu tháng (nhưng có thể kéo dài vài chục năm), cắt đứt các mối quan hệ xã hội có ý nghĩa, với tình trạng khổ sở và suy giảm chức năng đáng kể - chẳng hạn như tránh các nhiệm vụ mà họ có thể phải tương tác với ai đó hoặc phải đối phó với nhu cầu chăm sóc bản thân cơ bản như tắm rửa, cắt tóc, vệ sinh cá nhân.

- Tách rời về mặt tâm lý khỏi thế giới xã hội (psychological detachment from the social world). Họ không thể nào đến những nơi có thể xảy ra các tương tác xã hội tích cực - chẳng hạn như trường học hoặc nơi làm việc. Họ vẫn cắt đứt mọi kết nối xã hội với những người xung quanh cho dù ở trong nhà hay ra ngoài. Trong khi một số người mắc chứng hikikomori, được gọi là soto-komori, có thể hoạt động bên ngoài ít nhiều, họ sẽ hiếm khi tương tác với người khác. Một số có thể dùng Internet như một cửa sổ nhìn vào thế giới bên ngoài, nhưng họ thường không tương tác với những người khác.

Nghiên cứu về dân số hikikomori ở Pháp và những người từ các nhóm dân số khác cho thấy rằng mặc dù nhiều người mong muốn xã hội sẽ quên họ, nhưng họ không thể và sẽ không quên thế giới mà họ đã bỏ lại phía sau. Thay vào đó, họ quan sát thế giới một cách thụ động thông qua trò chơi trực tuyến (on line gaming) và phương tiện truyền thông xã hội dưới dạng “cái chết xã hội” (social death). Các chuyên gia cũng đang bắt đầu khám phá mối liên hệ có thể có của hikikomori với chứng tự kỷ, trầm cảm, lo âu xã hội và chứng sợ đông người (autism, depression, social anxiety and agoraphobia) (4-5)

Một người hikikomori không chỉ mất đi nhiều năm tháng sống trong tình trạng tự cô lập, tình trạng này còn ảnh hưởng đến gia đình của họ. Thông thường, các bậc cha mẹ Nhật Bản chiều con (nhất là con trai) hơn là các cha mẹ phương Tây, và người con đến tuổi trưởng thành vẫn còn ở chung nhà với cha mẹ thường thấy hơn là ở các nước phương Tây nhất là Mỹ, nơi mà tinh thần cá nhân chủ nghĩa rất cao. Do đó cha mẹ Nhật thường cố gắng đáp ứng các nhu cầu cơ bản (ăn uống, chỗ ở) cho người con mắc chứng hikikomori, tự giam mình trong cuộc sống thụ động của một “ẩn sĩ thời nay” (modern hermit). Điều này có nghĩa là ít khi cha mẹ thấy cần phải tìm kiếm sự giúp đỡ từ bên ngoài. Ngay cả khi, trong một số ít trường hợp, người hikikomori bạo hành, người cha mẹ Nhật cũng có vẻ chịu đựng hơn và ít gọi cảnh sát như ở Mỹ để tránh gây tai tiếng. Các dịch vụ về sức khỏe tâm thần cũng như các dịch vụ chăm sóc xã hội và giáo dục thường tập trung nhiều hơn vào các trường hợp rõ ràng và cấp tính hơn, khiến các gia đình cảm thấy bế tắc và bị cô lập hơn.

Tuy nhiên hiện nay ở Mỹ, người trẻ nói chung cảm thấy họ không được cơ hội kinh tế tài chánh như các thế hệ trước, tìm được việc làm tốt và mua nhà riêng khó hơn trước, nhiều người con quá tuổi trưởng thành sau khi tốt nghiệp Đại Học phải ở dưới basement nhà cha mẹ mình và ảnh hưởng các mạng xã hội, các game trên internet càng ngày càng thu hút họ vào cuộc sống theo lối hikikomori. Thêm vào đó, các biện pháp cách ly, giãn cách xã hội khắt khe và kéo dài năm này qua năm khác, với các sinh hoạt qua Zoom hay on line, qua điện thoại làm cho nhiều người vẫn tiếp tục lẩn quẩn trong nhà, không ra ngoài dù tình hình Covid trong khu vực mình đã thuyên giảm xuống mức an toàn hơn. Hiện tượng này thường được gọi là ”hội chứng hang” (the cave syndrome), một phần vì lo lắng và sợ, một phần vì họ đã quen với nếp sống cô độc trong nhà, ít tốn kém cho những nhu cầu trước đây như chuyên chở, ăn mặc, tiền mướn cư xá sinh viên hay gần chỗ làm. Các chuyên gia tâm lý học lo ngại sẽ có một đợt sóng của những trường hợp hikikomori ở Mỹ mà chúng ta sẽ còn phải tiếp tục đối phó ngay cả khi đại dịch đã chấm dứt. (8, 9)

Để ngăn tình trạng cô đơn nhất thời tiến triển thành hikikomori, chúng ta cần khuyến khích các thành viên gia đình hoặc bạn bè của những người sống xa lánh xã hội và cũng có các triệu chứng trầm cảm, lo lắng hoặc mệt mỏi giúp họ có cơ hội ra khỏi nhà để tập thể dục hoặc gặp gỡ trực tiếp người khác. Nếu đương sự liên tục từ chối chăm sóc hoặc phủ nhận tình trạng tự cô lập của họ, chúng ta nên giúp họ gặp bác sĩ tâm thần hoặc nhà trị liệu tâm lý. Các trung tâm cộng đồng địa phương (local community centers) có thể tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động thăm viếng của chuyên viên trợ tá xã hội và các trợ lý về sức khỏe thăm viếng tại nhà. Nếu thực hiện được các chuyến thăm viếng nên được thực hiện mặt đối mặt (inperson visit) thay vì qua viễn liên (telehealth) vì như vậy sẽ lại có nguy cơ củng cố các hành vi tự cô lập.

Chúng ta nên nhớ, khi đại dịch chấm dứt hay khi chúng ta chấp nhận mở cửa để sống chung với Covid, sẽ có những người sẽ không muốn rời khỏi sự cô lập xã hội bất đắc dĩ mà Covid đã áp đặt trên mọi người trong hai ba năm qua. Cuộc tranh đấu của những người này để trở về cuộc sống bình thường trong tương tác xã hội sẽ còn kéo dài rất lâu và khó khăn hơn nhiều và họ cần sự giúp đỡ của mọi người chung quanh.

Fig 2: Hệ thống Hikikomori: Trong hình dưới đây, bình thường các vòng tròn thể hiện biên giới của 3 “lĩnh vực” (realms) khác nhau: cá nhân (individual), gia đình và xã hội. Ba lĩnh vực này được phân định rõ ràng nhưng đồng thời tiếp giáp với nhau và đan chen với nhau (intersecting).

Trong hệ thống hikikomori, ba “lĩnh vực” này tách rời nhau, và các lực gây ra giữa các lĩnh vực sẽ tạo stress vào lĩnh vực mà các lực đó tác dụng vào, làm cho vòng lẩn quẩn tệ hại hơn.

Khi bệnh nhân đã đi vào “hệ thống hikikomori” trong thời gian dài sẽ rơi vào một vòng luẩn quẩn vào. Thông thường các cá nhân, gia đình và xã hội được kết nối với nhau, nhưng khi người ta rút lui khỏi xã hội, họ mất đi những điểm liên lạc này, và gia đình của họ cũng dần trở nên tách biệt với xã hội do cảm giác xấu hổ. Khi tình hình kéo dài, người ta khó có thể tự mình cố gắng quay trở lại tham gia vào thế giới bên ngoài. (7)