.

Không công danh thà nát với cỏ cây.
Ta là một kẻ không công danh, ngồi buồn xin nói chuyện cùng cây cỏ.

1.- Con Người Sống Cùng Cây Cỏ

Truyền tụng mãi rồi thiên hạ nhập tâm bảo rằng hoa sen đẹp lắm, xứng đáng được tôn làm vào quốc hoa. Các đại gia văn chương cả Ta và Tàu, tận thời Đường thi, có cả các bậc tu sĩ, đều làm thơ ca ngợi hoa sen. Người bình dân cũng thật lãng mạn tình tứ:

Hôm qua tát nước đầu đình
Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen
Em được thì cho anh xin
Hay là em để làm tin trong nhà…

Đồng ý là hoa sen đẹp, nhưng khó lý giải đẹp hơn các loài hoa khác ở chỗ nào. Xem kỹ thì có phần thô tháp. Tác giả câu ca dao còn gán cho sen cái tính hợm mình, vô ơn.

Nhị vàng bông trắng lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Không sống gần bùn thì ai nuôi sen lớn, không có mùi bùn hôi tanh lấy đâu sen có lá xanh bông trắng nhị vàng? Bèo nhìn sen buồn tủi, không thoát được cái mặc cảm tự ti. Như thi hào Tiên Điền viết trong Truyện Kiều:

Phận bèo bao quản nước sa
Lênh đênh đâu nữa cũng là lênh đênh!

Mà thường thường tự ti hay sinh ra tự tôn, như anh chàng A.Q của Lỗ Tấn, có khi chỉ thầm kín trong lòng, có khi bày tỏ thành lời, mong đợi một dịp nào đó coi như đổi đời, rửa hận:

Thân anh như cành hoa sen
Thêm em như thể bèo hèn trong ao
Vái trời cho cả mưa rào
Cho sen chìm xuống bèo trèo lên sen.
Trèo lên cỡi đầu cỡi cổ sen rồi làm gì nữa?

Chuyện này khác nào cảnh:

Trời làm một trận lăng nhăng
Ông hóa ra thằng, thằng hóa ra ông!

Đến một thời nào đó, có giống bèo từ phương xa đưa về. Người này gọi là bèo Tây, người kia gọi là bèo Nhật. Tây và Nhật thì ăn đứt Ta rồi. Do  cuống lá phình lên giống lọ lộc bình, nó mang thêm cái tên đẹp: lục bình. Một tên nữa là phù bình, nổi trên mặt nước – bèo nào mà không nổi? Lá lục bình màu xanh, hoa tím nhạt, điểm chấm màu lam, đứng thẳng vươn cao.
Lục bình phát triển rất nhanh trên sông nước. Những đoạn ngày hai buổi thủy triều nó theo đó mà lên lên xuống xuống, có khi lênh đênh giữa dòng, có khi tấp vào bờ. Mây bay từ trời cao xanh, bóng mây dưới đáy nước cũng bay, song hành với lục bình, tạo ra cảnh sắc thú vị “bèo giạt mây trôi”. Nói như vậy hay hơn và đúng hơn “bèo giạt hoa trôi”. Bèo giạt, bèo vẫn sống còn, hoa trôi là hoa đã chết, lìa cành rã cánh. Mây bay khắp bốn phương trời, khi tụ khi tan, lục bình chỉ quanh quẩn trong một phạm vi hẹp, cũng được nương theo để mang cái ý tưởng lãng mạn: phiêu bạt giang hồ.

Đại gia Huy Cận viết trong bài Tràng giang: Bèo giạt về đâu hàng nối hàng… Đã giạt còn gì kỷ cương, trật tự để hàng nối hàng ngay ngắn. Chỉ có từng mảng, lớn nhỏ không đều nhau, xô đẩy chen lấn.
Ở nơi đồng nội, gần bờ gần góc những ao nước nhỏ, có cây rau chóc, rau mác. Rau chóc, chắc do cái tên có phần xấu xí nên chẳng thấy ai khen chê, có điều thấy nó thì người nông dân chặt lá, dứt gốc, quăng lên bờ, không cho nó lấn lướt cây mạ. Rau mác thì hình như luôn có cái ước vọng được lên bờ, được ca dao nhắc đến:

Chờ em (anh) đã quá sức chờ
Chờ cho rau mác lên bờ trổ bông

Và trong thơ của thi sĩ Tô Thùy Yên sau mười năm khổ nạn (vẫn bài Ta Về):

Ta về như tiếng kêu đồng vọng
Rau mác lên bờ đã trổ bông

Còn hoa súng nữa. Nó cũng phần nào hữu ích, nhưng trong dân gian tịnh không nghe điều tiếng khen chê. Lá súng trải sát trên mặt nước, đến khi hoa nở thì lá đã héo rữa, chỉ còn hoa đơn lập nhô lên. Vẻ đẹp của hoa súng trông hiền hậu, nhu mì, dáng dấp có phần nào ngơ ngác, ngây thơ. Trên tạp chí Thanh Nghị (xuất bản tại Hà Nội trước năm 1945) ông Đinh Gia Trinh đã hết lời ca ngợi hoa súng, cho rằng nếu sen là hoa «quân tử» thì phải gọi hoa súng là hoa «tiên tử», bởi nó nở một cách bình thản, lặng lẽ, nhẹ nhàng, không rủ rê thêm loài hoa nào, không đón chào ong bướm, không khiến con người để mắt ngoái nhìn.  Đồng ruộng đã qua mùa thu hoạch, gốc rạ thân rơm nằm rạp, vài con cò lặng lẽ từng bước đi nghe ngóng thăm dò, thỉnh thoảng ngẩng nhìn mấy bông súng tím, đỏ, vàng, lam... gió nhẹ rung rung trong ao nhỏ... Rõ ràng đó là bức tranh đậm đà màu sắc thái bình của non nước vùng quê, trong đó hoa súng là điểm chính.

3.- Cây Cỏ Do Con Người Trồng

        Con người đã lựa chọn một số cây cỏ quan trọng để trồng trọt trên ruộng, thổ, vườn, rẫy, soi… Dần dần lai tạo làm cho nó phát triển cao xa hơn bà con của nó còn đang đứng nơi bờ bãi. Tùy theo đời sống của mỗi loại cây và thổ nghi, khí hậu phù hợp nên mỗi vùng miền có một số loại cây riêng, từ cây lương thực, thực phẩm đến cây sử dụng trong công nghiệp, cây dùng để trang trí v.v… Cây được con người quý trọng và công lao của người trồng cây luôn luôn được ghi nhớ. Sự nghiệp lập quốc của Hùng Vương được so sánh với công lao trồng cây và khơi nguồn sông nước:

Cây kia ăn quả ai trồng
Suối kia uống nước hỏi dòng từ đâu?

Cây lương thực – thực phẩm

        Xã hội ta ngày trước rất kính trọng giới sĩ. Nhất sĩ nhì nông. Nhưng người ta vẫn không quên trong sách lược an dân “dĩ thực vi thiên” nên trên thực tế có lời phản biện vui vẻ rằng: Hết gạo chạy rông, nhất nông nhì sĩ.
        Cơm là món ăn chính nên cây lúa đứng hàng đầu trong danh sách cây cỏ được trồng, hạt gạo đứng hàng đầu trong bảng kê lương thực, đồng thời tạo ra một nền văn hóa, có người gọi là “văn minh lúa nước”.
        Người ta nói đến cây mạ, cây lúa một cách thân mật dịu dàng, trong đó có gửi gắm tình cảm và hi vọng:

Mạ non mà cấy đất biền
Mưa hòa, gió thuận , có tiền cưới em
.  .  .
Gió đông là chồng lúa chiêm
Gió bắc là duyên lúa mùa
.  .  .
Lúa chiêm nép ở đầu bờ
Hễ nghe sấm động phất cờ mà lên
.  .  .
Nữa mai lúa chín đầy đồng
Gặt về đập sảy bõ công cấy cày
.  .  .
Bao giờ cho đến tháng mười
Lúa thóc bời bời nhà đủ người no
.  .  .
Đôi ta như lúa phơi màu
Đẹp duyên thì lấy ham giàu làm chi

        Lúa với ngô là chị em. Ở Miền Nam quen gọi tắt là bắp ngô là “bắp”. Người ta nói đến cái ngon của trái bắp non, đồng thời nói đến cái khó trong cách nướng (bắp non mềm, đầy chất sữa, nếu vụng nướng sẽ cháy hết, không còn gì, bắp già nếu lỡ bị cháy, gạt bỏ chỗ than đen phần còn lại cũng kha khá), cũng như cái khó đến tán tỉnh cô lái đò trên sông Thủ Thiêm:

Bắp non mà nướng lửa lò
Đố ai ve được con đò Thủ Thiêm.
(Ve: tán tỉnh. Ngày xưa nói “ve gái” cũng như bây giờ ta nói “tán gái”).

        Các loại tuy gọi là “hoa màu phụ” cũng không hề bị “phụ bạc”.

Được mùa chớ phụ ngô khoai
Những năm đói khó lấy ai bạn cùng.

        Mà còn được trẻ con mong đợi:

Cu kêu ba tiếng cu kêu
Cho mau tới tết dựng nêu ăn chè
Chè gì? Chè đỗ chè khoai
Bắt anh giã nếp canh hai chưa về…

        Tuy lúa bắp khoai đậu đều phải “trồng” cả, cũng nói trồng lúa, trồng bắp, trồng đậu, trồng khoai, nhưng khi đề cập đến khái niệm “cây trồng” người ta nghĩ ngay đến các loại cây ăn quả (quả tương đối lớn, động tác “trồng” cụ thể và thường do thế hệ ông cha ngày trước trồng để lại), nhắc nhở về bổn phận nhớ ơn:

Ăn quả nhớ kể trồng cây
Biết chữ phải nhớ ơn thầy bảo ban

        Trong các loại cây ăn trái quả ngắn ngày (một cây thì ngắn ngày, nhưng cả bụi do cây ấy nhảy con ra thì không phải là ngắn), nhà nào cũng có một vài cây chuối trồng ngay sau nhà, bên hàng rào, nên nó được nhắc đến nhiều nhất. Hình ảnh người mẹ già:

Mẹ già như chuối ba hương
Như xôi nếp mật như đường mía lau
  .  .  .
Mẹ già như chuối chín cây
Gió lay mẹ rụng con rày mồ côi

        Và nhiều hoàn cảnh khác nhau, dẫn tới những suy nghĩ khác nhau: thương cảm, trách móc, chê cười:

Anh về trồng chuối bực bầu
Trái ăn, lá rọc, bỏ tàu bơ vơ
.  .  .
Gió đưa tàu chuối qua mương
Bóng trăng em tưởng người thương em về
.  .  .
Ai đem con két vô vườn
Cho nên con kéc ăn buồng chuối tiêu
.  .  .
Gió đưa bụi chuối sau hè
Lăm le con chị, ai dè con em

        Hoặc:

Gió đưa bụi chuối sau hè
Lăm le con chị, dò dè con em

Vân vân…

       Cây cam, cây chanh, cây bưởi trồng trong vườn cũng chiếm nhiều cảm tình của con người trong nhiều mặt nhìn, nhiều cách ghi nhận:

Ăn cam ngồi gốc cây cam
Lấy anh về bắc về nam cũng về
.  .  .
Bóng cam bóng quít sau nhà
Bóng trăng dọi lại (anh) tưởng là bóng em
.  .  .
Anh về chẳng có chi đưa
Quả cam đang nhỏ, quả dừa đang non
.  .  .
Tai nghe quan huyện đòi hầu
Mua chanh mua khế gội đầu cho thơm
.  .  .
Ở chi hai dạ ba lòng
Dạ cam thì ngọt dạ bòng thì chua
.  .  .
Chợ chiều nhiều khế ế chanh
Nhiều con gái lứa nên anh chàng ràng

        Và còn nhiều nữa…

        Trên Cửu Đỉnh, cuốn sách “địa phương chí” với hoài bão tồn tại lâu dài, bên cạnh  những danh mộc các loại cây nhỏ bé như cây hành, cây hẹ, tía tô, cải bẹ… cũng được chạm khắc, thì trong ca dao các loại cây nhỏ bé, các loại thân dây cũng không thiếu vắng. Người ta mượn nó cho những câu chuyện của cuộc đời:

Thò tay mà ngắt ngọn ngò
Thương anh da diết giả đò làm ngơ
.  .  .
Chim chuyền bụi ớt líu lo
Lòng thương quân tử ốm o gầy mòn
.  .  .
Một mai cút lủi bụi cà
Cậu Ba đòi vợ sao bà không lo?    
.  .  .
Hai tay cầm bốn trái dưa
Trái ăn, trái để, trái đưa cho chàng
.  .  .
Chim quyên ăn trái khổ qua
 Nuốt vô sợ đắng, nhả ra bạn cười
.  .  .
Vân vân…

        Trong số đó có một câu có lẽ phổ biến rộng rãi hơn hết và thường được dùng cho những lời kêu gọi:

Bầu ơi thương lấy bí cùng
Tuy rằng khác giống ở chung một giàn.

        Mỗi vùng miền có một số sản vật, ở vùng đồng bằng, ven biển khác, ở vùng núi rừng, cao nguyên khác. Dân chúng đã đem trao đổi với nhau, như được ghi nhận trong câu dưới đây:

Ai về nhắn với nậu nguồn
Mít non gởi xuống cá chuồn gởi lên

        Nậu là một nhóm người, những người… Thời chúa Nguyễn Hoàng mới vào kiêm trấn Quảng Nam, nậu là một đơn vị hành chánh cơ sở, ở vùng hẻo lánh xa xôi. Dưới cấp huyện có các tổng và thuộc, thuộc chia ra thôn, phường lớn hơn và nậu, man nhỏ hơn.
Sản vật vùng ven biển có cá chuồn. Sản vật trên nguồn có mít non (hoặc măng le, thơm chua – tùy nơi nên câu ca dao có 3 bản nói khác nhau). Mít non, hoặc măng le, thơm chua kho với cá chuồn thành một món ăn tổng hợp giữa nguồn và biển. Ở đây thấy được sự liên hệ thường xuyên và gắn bó giữa dân chúng hai vùng miền. Người ta coi nhau như anh em một nhà, nói “ai về” chứ không nói “ai lên” và chưa thấy nên phải “nhắn”, tức là vừa thông tin vừa nhắc. Từ “nhắn” biểu lộ sự thân tình. Nếu nói: “Ai lên bảo với nậu  nguồn. Mít non đưa xuống, cá chuồn đưa lên…” thì tình cảm sẽ khác hẳn, có phần khô cứng của việc buôn bán. Hơn nữa đây không phải là buôn bán “thẳng rẵng” như sau này, mà đổi chác hiện vật với nhau – một hình thức “buôn bán” từ trước khi có đồng tiền, giấy bạc làm vật trung gian. Và không hẳn phải gặp trực tiếp, một đàng “gởi xuống”, một đàng “gởi lên”. Cách đổi chác diễn ra thật thoải mái, có phần vô tư, không đặt vấn đề giá cả thấp cao, bao nhiêu mít (hay măng, thơm) với bao nhiêu cá, không sợ bị lừa đảo, bị mất của.

Cây công nghiệp

        Gọi “cây công nghiệp” là một cách gọi khiên cưỡng. Nhưng ở đời nhiều khi chuyện sai lặp đi lặp lại tới một lúc nào đó người ta coi là đúng. Cho nên, chúng tôi cũng tạm chấp nhận từ ấy để nói về những loại cây sau đây: Có loại cây chỉ khai thác để chế biến các loại dụng cụ. Có loại cây vừa làm thực phẩm vừa dùng trong công nghiệp. Có loại cây thân gỗ, trồng lâu năm mới đến kỳ sử dụng, có loại cây thân thảo, ngắn ngày, mỗi năm một hoặc hai vụ mùa.
        Trước hết phải nói đến tre là loại cây tối cần. Tre mọc hoang ngoài rừng thuộc loại tre gai, cây nhỏ, ruột đặc, cứng và chắc. Tre trồng ở ven xóm, quanh xóm, của chung cộng đồng gọi là tre làng, thuộc loại tre mỡ nhưng do thiếu chăm sóc nên không lớn cây bằng tre mỡ của tư nhân trồng trên đất riêng. Người thanh niên đang yêu bày tỏ nỗi lòng:

Trồng tre trước ngõ ngay hàng
Tre bao nhiêu lá thương nàng bấy nhiêu

        Người nuôi mối hận thù nhắm mục đích khác:

Thù này thù hãy còn lâu
Trồng tre nên gậy gặp đâu đánh què!

        Nghe xong ta thở phào! Trồng tre chỉ cần nên gậy thì không lâu lắm và gặp đâu đánh què cũng không đến nỗi nào. Không gây ra án mạng. Què chân chưa hẳn là thân tàn ma dại. Vậy có thể coi đây là một lời hù dọa, cảnh cáo, nên cẩn thận đề phòng đôi chân với cái chước cuối cùng “tẩu vi thượng sách”. Dùng chân để giữ chân là hữu hiệu.
        Chặt tre là một việc khó: Thứ nhất chặt tre, thứ nhì ve gái.
        Tre đã chặt còn lại phần gốc, mắt tre lõm vào, rễ tre cứng ngắc, thiên hạ đưa vào câu đố:

Ông già ổng chết đà lâu
Con mắt thom lỏm, chòm râu hãy còn

        Dừa trồng nhiều ở các làng ven biển, đi trên quốc lộ 1A có những đoạn trông thấy “dừa là dừa”. Người ta đi trong vườn dừa, trẻ con chơi đùa dưới gốc dừa, thỉnh thoảng có trái dừa khô rơi xuống nhưng không bao giờ trúng ai, do đó thiên hạ nói “dừa có mắt”. Ông Tây cai trị A. Laborde làm Công sứ mấy tỉnh Trung Kỳ khi viết địa chí tỉnh Phú Yên (năm 1929) có vẻ cũng tin như vậy. Ở nơi cao nguyên, miền núi mỗi xóm vẫn có vài ba cây dừa, đủ cung cấp trái và lá cho dân chúng khi cần. Cây dừa còn cho người bóng mát để ngồi bên nhau tâm sự:

Ăn dừa ngồi gốc cây dừa
Cho em ngồi với cho vừa một đôi

Vùng Tam Quan tỉnh Bình Định nổi tiếng là nhiều dừa:

Công đâu công uổng công thừa
Công đâu gánh nước tưới dừa Tam Quan

        Nhiều dừa, thêm món bánh tráng dừa.
        Trẻ con đố nhau:

Ngoài da xanh, trong da đá, bá da trắng, bắn nước ra. Giải là trái dừa.

        Cây mía cũng rất gần gũi với mọi người. Mía trồng cả đám để làm đường, đến mùa đường khắp nơi trong làng xóm thơm ngát vị đường. Buổi chiều tan học về, năm ba đứa học trò nhỏ xin một vài bó mía ra bờ ruộng ngồi xiết. Mía còn được trồng vài bụi bên hè, trong sân, gần ang nước. Khi cần chặt vài cây tặng nhau đem về cho cháu nhỏ. Người con gái mượn hình ảnh cây mía khi nói lời từ chối:

Chuồn chuồn đậu ngọn mía mưng
Em đà có chốn anh đừng vãng lai

        Hoặc:

Nhà em có bụi mía mưng
Có con chó dữ anh đừng vãng lai

        Trong khi đứa em mong chờ:

Chừng nào cho mía trổ bông
Cho chị có chồng em gặm đuôi heo.

        Nhưng mía ngoài đám người ta không để cho nó trổ bông. Mía trổ bông bị “chạy chè”, chất đường bị giảm bớt, bởi phải đem lên nuôi bông, nên phải chặt sớm, chặt xong cũng không nên để lâu mà phải ép ngay..
        Cây thuốc lá được đặt tên theo từng loại đất. Thuốc trồng trên đất ba-dan màu nâu (đất trân) gọi là thuốc trân, khói thơm đậm đà. Thuốc cát trồng trên đất cát, lạt hơn. Thuốc trồng trên rẫy gọi là thuốc rẫy. Thuốc trồng trên chỗ trước đó là chuồng trâu bò, gọi là thuốc nền chuồng, ngon hơn hết. Có người tức cảnh:

Chim chìa vôi bay qua rẫy thuốc
Cá bã trầu lội dưới mương cau

        Cây bông vải và cây gai (lấy sợi) ít được nhắc đến trong ca dao, mặc dù công dụng của nó rất lớn. Có thể vì cái “lớn” đó nó thành xa cách. Người ta thường nói đến công việc tạo ra sản phẩm hơn, như chuyện bắn bông kéo vải, xe chỉ tiếp gai… Người con gái vùng nông nghiệp trách chàng trai bỏ làng quê theo về vùng biển giã:

Anh về làm rể dưới Đăng
Bỏ em kéo vải sáng trăng một mình!

        Tìm hiểu nguyên nhân mới vỡ lẽ:

Anh về làm rể dưới Đăng
Ăn cơm bát bịt tôm rằn kho tiêu.

        Làm khách đông sàng như vậy ai không thích?
        Cây đậu phụng cũng được đưa vào câu đố dân gian:

Trên dương trần có bông không trái
Dưới âm phủ có trái không bông

        Khi cả đám đậu phụng nở hoa, trông như một tấm thảm đẹp trải trên mặt đất. Lúc này lá đậu phụng còn xanh, những cụm hoa nổi lên, màu đỏ màu vàng tương phản. Đào và mót khoai đậu là công việc của những đôi vợ chồng nghèo khó phải đi xa làm ăn. Lúc đầu tuy khổ sở họ sống thật hạnh phúc:

Khoai lang Suối Mít
Đậu phụng Hòn Vung
Chàng đào thiếp mót đổ chung một gùi.

        Nhiều nơi có Suối Mít, Hòn Vung. Ông này bảo: Suối Mít Hòn Vung ở Bình Định, ông kia nói ở Phú Yên, có ông cho rằng ở Quảng Nam. Thôi thì thuộc tỉnh nào cũng được. Trên đất nước ta biết bao nhiêu địa danh trùng lặp. Suối có cây mít, trảng mít (mít rừng) là Suối Mít, núi giống như chiếc vung úp là Hòn Vung. Sự việc ở đây là sau một lúc đào đào mót mót có lẽ do nhọc nhằn quá mà kết quả không ra sao, đôi vợ chồng nọ trở thành quạu quọ cáu kỉnh với nhau:

Vì đâu duyên nợ sụt sùi
Chàng giận chàng đá cái gùi chàng đi
Chim kêu dưới suối Từ Bi
Nghĩa nhơn còn bỏ huống chi cái gùi!

        Đi tìm suối Từ Bi để xác định Suối Mít Hòn Vung thì cũng không ít nơi có suối Từ Bi. Từ bi là một loại cây thấp, người ta dùng trái có hương thơm phơi khô xay nhỏ làm bột nhang.

Trầu cau

       Cứ như cổ tích thì chuyện dùng trầu cau trong lễ tục bắt đầu từ thượng cổ thời đại, đời Hùng Vương. Các sách lịch sử viết về 3 tục xưa của dân ta là vẽ mình, nhuộm răng, ăn trầu. Tục vẽ mình bỏ từ đời vua Anh Tông nhà Trần. Chuyện nhuộm răng, ăn trầu gần đây vẫn còn, là chuyện thật, trong khi việc người chết hóa ra dây trầu, cây cau, đá vôi là chuyện ảo. Vậy nhìn theo con mắt khoa học chúng ta có quyền không tin cổ tích, chỉ xem cổ tích là sáng tác để giải thích tục lệ. Tục lệ phải có trước cổ tích.
        Miền Bắc nói “nhai trầu”, Miền Nam nói “ăn trầu”. Đúng ra là nhai, nhưng không phải nhai suông, có khi hữu ý, có khi vô tình người ta nuốt vào một tí nước trầu, và người ta nhai bằng thái độ vui vẻ sảng khoái, nên nói “ăn trầu” nghe tình cảm hơn.
        Miếng trầu dùng trong nghi lễ, trong giao tế, gặp nhau mời nhau. Một mình thì dùng giải cơn buồn ngủ, dùng lấp khoảng thời gian trống trải, các bà già thèm trầu ngồi ngáp lên ngáp xuống, ngáp dài, có miếng trầu là tươi tỉnh ngay.

        Thành phần trong một miếng trầu có: lá trầu, vôi, trái cau bửa ra, vỏ cây rễ phơi khô cắt đoạn ngắn và lá thuốc phơi khô xắt nhỏ dùng đánh răng. Cây cỏ chiếm phần quan trọng.
Cây rễ khai thác từ rừng thưa, nó mọc xen với những lùm bụi thấp nhỏ nơi giồng đồi tranh đế. Cây rễ còn một tên nữa là rễ hòn mang. Có hai loại, hòn mang cái lớn hơn, hòn mang thia nhỏ hơn. Chặt cây rễ xuống, thui qua lửa rồi lột vỏ, phơi khô. Lá rễ hòn mang cái hình ngũ giác, hớn hơn cái dĩa bàn, trẻ con chăn trâu chăn bò dùng nó đựng thức ăn cho bữa trưa nơi gò đồi (khoai lang, đậu phụng luộc, sắn hầm, sắn quết… đều từ cây cỏ).
 Dây trầu, cây cau, cây thuốc lá đều phải trồng. Có làng trồng cả vườn trầu vườn cau. Ở Nam Bộ có mười tám thôn vườn trầu (thập bát phù viên). Thông thường thì ở thôn quê mỗi xóm có ít nhất một nhà có bụi trầu (gọi là nọc trầu – vì dây trầu bò lên một cây nọc, thường dùng cây cốc, một loại cây khá cao, thân tròn và suông, hoặc cây vông), có vài ba cây cau đứng nơi sân trước hoặc bên ngoài hàng hiên. Trầu vườn thơm và giòn. Trầu nguồn từ vùng cao đưa về, lá nhọn, hơi dai, không thơm bằng. Trầu lẹt là trầu mọc hoang nơi ẩm ướt có con suối nhỏ, cực chẳng đã khi không có mới hái về tạm dùng.

Trồng cau ít chăm sóc, thỉnh thoảng lên “làm cỏ”, tức là dọn sạch những rác rến nơi ngọn cây, trồng trầu phải chăm sóc kỹ, luôn luôn tưới nước, hái trầu cũng cẩn thận, không để kẻ lạ tay mó vào. Cây cau cũng rất đắc dụng. Ngoài việc dùng ăn trầu các bộ phận khác đều không bỏ: xác cau, mo cau, tàu cau, thân cau. Hoa cau nở thơm ngát. Những đêm trăng sáng trải chiếu trong nong ngồi giữa sân, ngửi lấy mùi hương cau tỏa đầy trong gió, nhìn những tàu cau lắt lay, bóng cau đổ dài rồi thu dần ngắn lại. Nghe tiếng con chim kéo vải kêu khi gần khi xa. Bây giờ cái không khí “thái bình” ấy hiếm lắm.

Ca dao nói về trầu cau không ít.

Têm trầu mà giắt mái rui
Cúi đầu lạy mẹ làm sui chỗ gần
.   .   .
Anh Ba đi cưới chị Ba
Mâm trầu hũ rượu hết ba mươi đồng
.  .  .
Trồng trầu chớ lộn dây tiêu
Con đi đò dọc mẹ liều hư con
.  .  .
Trồng trầu thì phải khai mương
Làm trai hai vợ phải thương cho đều
.  .
Trồng trầu tưới nước cho vông
Cảm thương cây chuối đứng không một mình
.  .  .
Trồng trầu tưới nước cho vông
Mấy đời cháu ngoại giỗ ông bao giờ
.  .  .
Bắc thang mang giỏ hái trầu
Hỏi thăm lê lựu mãng cầu chín chưa
.  .  .
Có trầu mà chẳng có cau
Làm sao cho đỏ miệng nhau thì làm
.  .  .
Một mình lo bảy lo ba
Lo cau trổ muộn lo già hết duyên
.  .  .
Thương nhau cau sáu bửa ba
Ghét nhau cau sáu bửa ra làm mười…

Vân vân…

4.- Con Người Đối Với Cây Cỏ

        Ai đã đặt tên cho từng loại cây? Cổ tích bảo rằng “trời đặt”. Có chia ra từng đợt hay không? Loại cây nào đặt trước, loại cây nào đặt sau, dựa theo tiêu chuẩn nào? Hoặc giả theo nhu cầu, theo sự thuận tiện cây này gọi bằng tên này, cây kia gọi bằng tên kia, dần dần thành sự đồng thuận rộng lớn và đầy đủ. Ham chơi như cây rau bé bỏng kia, trời chưa nghĩ ra đã vội mừng chạy biến để bằng lòng với tên “thì là…”. Số còn thiếu sót, nói như thi sĩ Tô Thùy Yên “hẩm hiu chưa được cuộc đời đặt tên” không bao nhiêu, không đáng kể. Công cuộc mở rộng lãnh thổ của tiền nhân đã tạo ra một số phương ngữ, cũng tạo ra một số tên cây cỏ khác nhau ở mỗi vùng miền, nhưng số lượng không quan trọng và tuy gọi cây cỏ ấy bằng tên riêng của vùng miền, người ta vẫn biết tên phổ thông của nó.
        Điều đáng kính phục đối với người bình dân lở thôn quê là họ biết thật nhiều tên cây rừng trong cơ man bát ngát chốn núi non, từ cây đa cổ thụ đến ngọn cỏ tai bèo tí xíu. Họ không hề được học trong một bài Sinh vật nào, không hề được tham khảo qua sách báo, một ngày một ít, từ lúc biết đi biết nói, đến khi già nua tuổi tác, họ quen thuộc với từng cây cỏ, hiểu biết về cây cỏ hoang dã không kém cây cỏ được trồng trọt chăm nom.

O,Bà Trần Huiền Ân

Truyền thuyết nói rằng vị hoàng đế danh y ngàn xưa là Thần Nông đã nếm không biết bao nhiêu loại cây cỏ để đúc kết nên kho tàng dược liệu giúp con người trị bệnh. Công nghiệp ấy lớn quá, thiết tưởng chưa có một người thứ hai thực hiện được nữa. Song thiết nghĩ, sau Thần Nông phải có người kế tục, bổ sung, và chắc chắn có những trường hợp do vô tình thành ra phát minh hữu ích.
Đọc lại những câu ca dao nói về cây cỏ thấy chúng đã được nhân cách hóa để con người kể về cây cỏ như kể về con người, hoặc đối đáp với cây cỏ như đối đáp với con người. Mận hỏi thăm đào, lê tâm sự với lựu. Có khi là trực diện, nói thẳng, có khi là ẩn dụ, con người đã coi cây cỏ gần như đồng loại.

Thử tưởng tượng, nếu không có cây cỏ, chỉ có các loài động vật sống trên địa cầu toàn đất đá vô tri, không có cây cỏ, không có màu xanh của lá già, màu lục của lá non, màu tím của lộc mới, không có màu hồng tươi tắn, màu đỏ rực rỡ, màu vàng trang trọng, màu tím đậm đà của trăm hoa…, bao nhiêu màu nữa không đủ tên người ta phải gọi theo vật chủ như màu tím hoa cà, màu vàng chanh, vàng đất, màu da cam, màu củ nâu vân vân… Nhìn lên trời khó nhận ra hướng gió vì không có vật gì lay động, ông Đinh Bộ Lĩnh đánh giặc đâu tìm được cái gì để làm cờ, ông Ngô Quyền, ông Trần Hưng Đạo không tìm được cái gì làm cọc nhử quân Tàu vào cho chiến thuyền bị lủng chìm, xác giặc đầy sông, ông Trần Thủ Độ hầu vua không cầm gậy, lấy cái gì bẻ đôi, quăng xuống để biểu lộ lòng trung thành. Không có cây cỏ, bầy chim di thê đến nơi đậu ở đâu? Lấy gì cho con chèo bẻo lắt lẻo trên cao coi đời nhỏ rứt, lấy gì cho con dồng dộc tước từng cộng nhỏ làm tổ toòng teng? Không có cây cỏ các loài động vật sống làm sao đây? Kể cả con người, trùi trũi tấm thân trên đất đá khô căn (hoặc ẩm ướt), chịu sao nổi!

Mà quên! Cây cỏ (hoa trái của nó) là thức ăn của các loài động vật. Không có cây cỏ lấy gì ăn để mà sống (chưa nói đến sống để mà ăn), có sống được đâu mà nói sống khó với sống dễ, chịu nổi với không nổi. Xem thế thì… cây cỏ (thực vật) vô cùng quan trọng. Không có động vật, chỉ có khoáng vật, thực vật vẫn sống được, nhưng không có thực vật, động vật đành chịu chết vậy. Trời đất! “Dĩ thực vi thiên”, có mỗi chuyện ăn là quan trọng nhất, để sống, mà bàn luận vớ vẩn lại bỏ qua là sao?
 
Trần Huiền Ân