Trong ca dao, tục ngữ, người dân ta rất tự nhiên và cởi mở. Người ta không ngại nói lên những suy nghĩ, những tâm trạng, những hoàn cảnh của mình. Và cố nhiên người ta dám nói đến tình yêu.
Tình yêu có thể đến một cách bất ngờ:
Học trò trong Quảng ra thi,
Thấy cô gái Huế chân đi không đành.
Khi đã yêu thì chàng trai tìm dịp để tỏ tình với người con gái:
Trên trời có đám mây xanh
Ơ, giữa mây trắng, chung quanh mây vàng
Ước gì anh lấy được nàng
Để anh mua gạch Bát Tràng về xây
Xây dọc rồi lại xây ngang
Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân
Có rửa thì rửa chân tay
Chớ rửa lông mày chết cá ao anh
Nhà anh có một cây chanh
Nó chửa ra cành nó đã ra hoa
Nhà anh có một mẹ già
Thổi cơm chẳng chín, quét nhà chẳng nên
Ăn cỗ thì đòi ngồi trên
Mâm son, bát sứ đưa lên hầu bà.
Trong bài trên đây, khi đã tỏ tình rồi thì chàng trai nói đến chuyện mai sau. Chàng nói đến điều hay: “Xây hồ bán nguyệt…” mà cũng không giấu giếm điều khó khăn: có mẹ già đã lẫn cẫn mà lại khó tính.
Khi tỏ tình thì chàng trai không bao giờ “vào đề” ngay, vì như thế là quá sỗ sàng. Chàng nói loanh quanh, “mây xanh”, “mây vàng” rồi mới vào đề mà tỏ tình.
Trong bài dưới đây, người con trai nói năng rất thanh nhã và ý tứ và chỉ vào đề một cách bất ngờ trong hai câu cuối cùng:
Hôm qua tát nước đầu đình
Để quên cái áo trên cành hoa sen
Em được thì cho anh xin
Hay là em để làm tin trong nhà?
Áo anh đứt chỉ đường tà
Vợ anh chưa có, mẹ già chưa khâu
Áo anh đứt chỉ đã lâu
Nay mượn cô ấy về khâu cho cùng
Khâu rồi, anh sẽ trả công
Ít nữa lấy chồng anh lại giúp cho
Giúp em một thúng sôi vò
Một con lợn béo, một vò rượu tăm
Giúp em đôi chiếu em nằm
Đôi chăn em đắp, đôi trằm em đeo
Giúp em quan tám tiền treo
Quan năm tiền cuới lại đèo buồng cau.
Người con trai không để quên cái áo ở đầu bờ, xó bụi mà lại để quên trên “cành hoa sen”.
Khi tỏ tình thì chàng nói năng những lời lẽ thơ mộng, nhưng khi nói đến những điều cần thiết cho việc cưới xin thì chàng lại tỏ ra rất thiết thực và rất chu đáo.
Người con gái, khi mới lớn lên cũng dám nói lên lời tự hỏi ngày mai sẽ ra sao, có thể gặp được người vừa ý mình hay không:
Thân em như tấm lụa đào,
Phất phơ giữa chợ, biết vào tay ai?
Nếu chẳng may, khi đã quá muộn mới gặp được chàng trai vừa ý mình thì hai người cũng dám than thở:
(Người con trai):
Trèo lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
Em có chồng rồi, anh tiếc lắm thay!
(Người con gái):
Ba đồng một mớ trầu cay
Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không
Bây giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng, như cá cắn câu
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thuở nào ra?
Tuy vậy, những người con gái cũng biết vui sống trong hiện tại và cũng dám đuà cợt với chàng trai đi ngang trên đường:
Hỡi anh đi đường cái quan
Dừng chân đứng lại em than đôi lời
Đi đâu vội thế anh ơi?!
Việc quan đã có chị tôi ở nhà!
Nàng lại còn chêu chọc các anh học trò:
Ai ơi chớ lấy học trò
Dài lưng tốn vải ăn no lại nằm
Ngày ngày cắp sách đi rong
Tối về lại thắp đèn chong canh dài.
Tuy vậy, khi anh học trò đến từ giã nàng để đi học xa thì nàng nói:
Quả cau nho nhỏ, cái vỏ vân vân
Nay anh học gần, mai anh học xa
Cơm áo thì của mẹ cha
Cái nghiên, cái bút thực là cuả anh!
Nàng không nói thêm được nữa vì lời lẽ đã nghẹn ngào. Nghe nàng nói tỉ tê như vậy, ta chẳng khỏi mong muốn sau này, chàng trai sẽ «tên chiếm bảng vàng» và sẽ «vinh quy bái tổ», «võng anh đi trước, võng nàng theo sau».
Khi, chẳng may lấy phải một người chồng «chẳng ra gì» thì người con gái dám than thở với chị em:
Chồng em nó chẳng ra gì
Tổ tôm, sóc điã nó thì chơi hoang
Nói ra xấu thiếp, hổ chàng
Nó giận nó phá tan hoang cửa nhà
Em nói đây, có chị em nhà
Còn dăm ba thúng gạo với một và cân bông
Em bán đi để trả nợ cho chồng
Còn ăn, hết nhịn cho thoả lòng chồng con
Đắng cay ngậm quả bồ hòn
Cửa nhà, gia thế, chồng con kém ngưòi
Em nói ra sợ chị em cười
Con nhà gia thế lấy phải người đần ngu
Rồng vàng tắm nước ao tù
Người khôn ở với người ngu bực mình!
Trong ca dao, người ta cũng dám nói tới những ái ân nồng nhiệt. Người con trai dám xin người con gái:
Vú em chum chúm chũm ca,
Cho anh bóp cái, có đau, anh đền.
Khi trai gái đi lại mà được kết quả quá sớm thì người đời không chê trách người con trai, mà lại miả mai người con gái:
Không chồng mà chửa mới ngoan
Có chồng mà chửa, thế gian sự thường!
(Ta có thể so sánh hai câu đó với hai câu dưới đây của kẻ “chơi chữ”:
Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc
Phận liễu sao đà phẩy nét ngang?!)
Khi bị thiên hạ chê cười bảo rằng nàng là một kẻ “lẳng lơ” thì người con gái ngang nhiên trả lời:
Lẳng lơ thì cũng chẳng mòn,
Chính chuyên cũng chẳng sơn son để thờ.
Những lời chê bai của thiên hạ thì trai gái cũng dám bỏ lơ đi vì họ biết rằng nên:
Chơi xuân kẻo nữa xuân đi
Cái già sồng-sộc nó thì theo sau.
Hơn nữa, họ lại biết rằng:
Ở sao cho vừa lòng người?
Ở rộng người cười, ở hẹp người chê
Cao chê “ngỏng”, thấp chê “lùn”
Béo chê “béo trục, béo tròn”
Gầy chê “xương sống, xương sườn phơi ra”.
Những kẻ nào mà chê bai quá nặng lời thì những người con gái có thể “trả đuã” mà bảo rằng:
Lưỡi không xương, nhiều đường lắt léo
Mồm không cạp, mồm méo làm ba.
Đọc ca dao, tục ngữ, ta thấy rất gần gũi với những người dân ta ngày xưa, và ta không thể không tự hỏi: “Những người dân ta ngày nay thì ra sao?” và “Ca dao, tục ngữ sau này thì sẽ thế nào?”.
Vô Biên
