“Trách ai trồng đám dưa hồng
Anh ăn mát dạ mát lòng quên em”
Ruộng dưa hồng ở Diên An
Tôi không hiểu câu ca dao như một lời trách cứ nhẹ nhàng xảy ra trong tình huống như thế nào; nhưng quả thật, ai có một tuổi thơ đã từng được ăn món canh dưa hồng Mẹ nấu, chắc chắn không bao giờ quên được cái “mát lòng, mát dạ” thú vị của món này!
Dưa hồng, có nơi gọi dưa hường là một loại dưa giống như dưa hấu tròn, nhưng trái nhỏ hơn, ăn khi còn xanh.
Hạt giống để trồng dưa hồng nhỏ hơn hạt giống dưa hấu, màu trắng, mỏng vỏ hơn. “Trời nắng tốt dưa, trời mưa tốt lúa”, tùy theo mùa màng thời tiết, qua mùa mưa người nông dân bắt đầu trồng dưa hồng. Nếu ngày xưa, người ta cày xới đất, rải phân bò, cuốc lỗ trỉa hạt, bỏ rơm cho dây dưa bò thì bây giờ người ta làm luống, bỏ phân, trải bạt nylon thẳng hàng, rồi trỉa hạt theo từng lỗ (bạt nylon giữ ẩm, phân cho đất và không có cỏ). Khoảng 20 ngày có bông nách (bông đực), việc thụ phấn cho hoa hoàn toàn tự nhiên, bông nụ sau 23 ngày thành trái, giáp tháng là thu hoạch, 2 tháng dọn dẹp phá dây, làm đợt mới.
Tô canh dưa hồng của má
Dưa hồng thường là nấu canh. Trái non, hạt còn non hay không có hạt, gọt vỏ, bằm xắt ra nấu canh. Nếu dưa già phải bỏ ruột, vì hạt cứng.
Hồi đó mỗi lần Má đi chợ mua dưa hồng về, lũ chúng tôi xúm xít xung quanh, háo hức chờ Má bằm xắt phần bên ngoài trái dưa xong, giành nhau phần ruột. Ruột dưa hồng có vị chua chua, ngọt ngọt, lạt lạt và đặc biệt là mát miệng. Cạp miếng ruột dưa hồng vừa ăn vừa nhè hột là hương vị của tuổi thơ hồn nhiên, trong trẻo, thật khó quên.
Canh dưa hồng đặc biệt phải nấu với cá hay tôm (tôm khô hay tôm tươi đều được). Người nhà quê thường nấu canh dưa hồng với cá rế (một loại cá nhỏ như cá cơm). 2 thứ này đều rẻ. Vào mùa dưa hồng cũng là mùa cá, nấu canh với cá nào cũng ngon, như cá nhồng, cá sơn, cá hồng, cá nục, cá cơm mồm (là loại cá cơm bé tí xíu, màu trắng trong)… Chả cá thác lác cũng là nguyên liệu nấu canh dưa hồng ngon tuyệt vời!
Ngày xưa Má tôi không nấu canh dưa hồng với thịt vì bà bảo là nồi canh sẽ bị chua.
Nấu canh dưa hồng, tuy đơn giản nhưng phải rất khéo, chỉ cho sôi trên bếp khoảng 1, 2 dạo, bắc nồi canh xuống khi miếng dưa vẫn còn màu đục, đậy nắp lại đến khi ăn múc ra tô, miếng dưa trong là vừa. Nếu để sôi lâu quá miếng dưa có màu trong, thì đến khi múc ra sẽ bị nhão nhoét. Má tôi kể chuyện, ngày xưa các bà mẹ chồng nhà quê muốn thử tài con dâu khi về nhà chồng thường kêu nấu canh dưa hồng, nhìn bát canh múc ra bà mẹ chồng đánh giá con dâu có khéo léo, giỏi giang hay không (!).
Dưa hồng truyền thống còn nhỏ
Trong món canh chay, dưa hồng nấu với nấm.
Dưa hồng còn để muối chua. Người ta muối những trái dưa hồng còn non. Dưa muối ăn sống hay kho thịt rất ngon. Món thịt kho dưa hồng có sự hòa quyện qua lại của thịt và dưa. Nếu trái dưa thấm vị ngọt và béo của thịt thì ngược lại, miếng thịt thấm vị chua của dưa muối. Ăn không bị ngán.
Ngoài ra dưa hồng muối chua còn kho với cá nục, có vùng người ta kho với cá ngừ.
“Mướp non nấu với ếch đồng
Cá nục kho với dưa hồng mới ngon”
Canh dưa hồng ăn rất mát. Vào mùa hè, Má tôi hay nấu canh dưa hồng. Vị đậm đà của tôm khô, hay vị ngọt của cá cộng thêm vị ngòn ngọt của dưa, thành một món canh đơn giản mà ngon. Ai đã từng ăn rồi, rất khó quên!
Ở miền Trung, vùng trồng dưa hồng, dưa hấu nổi tiếng là Phan Rang. Vào mùa dưa hấu, người ta lại cắt những trái dưa hấu non nấu canh, cũng gọi là dưa hồng nhưng không thể nào sánh được như dưa hồng chính hiệu.
Ở Nha Trang ngày xưa (hơn 20 năm trước) có vùng trồng rau nổi tiếng là Phước Hải luôn có dưa hồng từ mùa nắng đến mùa mưa. Mùa nắng cả ruộng dưa hồng xanh mướt, mùa mưa dưa hồng “gá” lên các giồng kiệu nên chợ lúc nào cũng có dưa hồng.
Đúng mùa, ra chợ nhìn những rổ dưa hồng tươi non bày ở hàng rau lại thèm tô canh ăn mát miệng. Mua ít dưa hồng, xong tôi tạt qua hàng cá tha hồ chọn cá tươi để nấu. Canh dưa hồng là một món ăn không bao giờ chán của người dân nơi đây. Lâu không ăn lại thèm!
Trái mùa, thỉnh thoảng mới thấy rổ dưa hồng, tôi mừng như gặp lại cố nhân.
Đi tìm trái dưa hồng ngày xưa
Bẵng đi một thời gian khá lâu khi mà vùng trồng rau khu Phước Hải, Nha Trang đã thành nhà phố san sát, thú thật, thèm tô canh dưa hồng, tôi không biết mua ở đâu.
Mới đây, tôi biết thêm một loại giống như dưa hồng nhưng ăn khác hẳn mà nhiều người cũng gọi nó là dưa hồng. Về hình thức, trái không tròn như dưa hồng xưa mà hơi bầu, vỏ xanh, trông rắn chắc, cuống to khỏe. Người ta còn gọi dưa này là dưa hấu nụ hay dưa canh. Có 2 màu trắng và xanh (như dưa hấu).
Tôi tìm đến vùng trồng dưa hồng, một nhà vườn cho biết, dưa nụ này là giống mới nhưng có mặt trên thị trường cũng khá lâu rồi. “Hồi mới đưa ra chợ, người ta chưa quen nên bán ít được, sau ít ai trồng dưa hồng “truyền thống”, người ta bắt đầu chuyển sang ăn dưa này. Đặc biệt, dưa hồng “truyền thống” không làm món xào được vì mềm, bở, nhưng dưa hồng mới này xào ăn rất ngon”.
Thấy tôi cứ tiếc mãi trái dưa hồng xưa, chủ vườn mách tôi một nơi vẫn còn vài nhà vườn trồng dưa hồng “truyền thống”.
Dưa nụ hay dưa canh (dưa hồng đời mới)
Tôi mua mấy trái dưa hồng “đời mới” về nấu canh với tôm. Trái dưa có phần ruột bên trong rất non và phần thịt bên ngoài chắc. Tôi tra Google thấy người ta cắt thành từng cục nhỏ nấu với tôm viên. Là tôm nõn trộn với giò sống, đánh nhuyễn rồi vê viên nấu canh dưa hồng. Tôi nấu 2 cách, cắt dưa thành cục nấu với tôm, cho sôi nhiều dạo nhưng miếng dưa không mềm lắm, không như dưa hồng xưa nếu để sôi lâu vậy, miếng dưa sẽ nát ngấu. Tôi nêm lá é vào nồi canh làm dậy mùi thơm, nhưng có lẽ chưa quen nên tôi thấy nó không bằng nồi canh dưa hồng ngày xưa ăn tới đâu mềm và mát miệng tới đó.
Tôi nấu tiếp nồi canh khác với cách cắt dưa thành cọng, nêm hành ngò. Dưa mau mềm, nhưng vẫn không bằng tô canh dưa hồng xưa.
Tôi thử làm món xào, chỉ xào tỏi, nêm hành ngò, ăn cũng lạ miệng.
Trái dưa hồng đời mới không như ý khiến tôi phải bỏ công đi tìm trái dưa hồng xưa.
Ở Diên Khánh quê tôi, nếu vùng Diên Sơn, Diên Điền người ta trồng dưa hồng “đời mới” thì chỉ duy nhất làng Võ Kiện, Diên An trồng dưa hồng “truyền thống”. Khi phát hiện ra các ruộng dưa hồng này, những buổi sáng đạp xe thỉnh thoảng tôi lại tạt vào “thăm” dưa hồng. Theo dõi những luống dưa từ khi chúng bắt đầu có bông nách, bông nụ, rồi thành trái, nhìn người nông dân cặm cụi trên ruộng kéo dây dưa cho chúng khỏi bò xuống rãnh nước, xa xa là núi Chín Khúc mờ ảo trong sương rồi rõ dần khi nắng lên, nhìn quanh một màu xanh, chỉ có tiếng chim kêu, lá hát cảm nhận vùng quê mình thật đẹp, bình yên.
Tôi coi trên YouTube, người ta lấy dưa hấu non, nhỏ trái, bằm phần thịt nấu thành tô canh dưa hồng giống như ngày xưa và họ vẫn gọi là canh dưa hồng hay dưa hường mà không là canh dưa hấu!
“Mẹ mong gả thiếp về vườn
Ăn bông bí luộc, dưa hường nấu canh”
Món ăn hiền lành và đơn giản như ước mơ của bà mẹ quê chỉ mong đời con gái của mình được bình an, suôn sẻ, bởi phận gái mười hai bến nước biết rơi vào bến đục hay trong?
Đào Thị Thanh Tuyền
