Họa sĩ, Nhà văn, Nhà báo Khánh Trường (1948–12/2024) Chủ biên, Chủ nhiệm sáng lập tạp chí Hợp Lưu. Hình trên FB Khánh Trường
Giữa những biến thiên khắc nghiệt của lịch sử, văn học Việt Nam hải ngoại vươn lên như một dòng chảy bất tận, mang theo cả nỗi đau ly hương và khát vọng tái sinh bản sắc. Trong bức tranh đó, Hợp Lưu nổi lên không đơn thuần chỉ là một tạp chí, mà chính là một hiện tượng văn hóa độc đáo, nối kết những dòng chảy khác biệt của văn chương Việt Nam. Từ những trang viết đầu tiên vào năm 1991 cho đến khi trở thành một biểu tượng, Hợp Lưu đã tạo dựng một không gian mà người Việt từ mọi miền đất nước và thế giới có thể gặp gỡ, trao đổi và tái tạo bản sắc dân tộc trong bối cảnh lưu vong. Đứng sau tất cả những điều đó là Khánh Trường, một họa sĩ, nhà văn và nhà sáng lập với tầm nhìn xuyên thời đại, người đã dốc cả tâm huyết để bảo tồn ngọn lửa văn chương Việt.
Khánh Trường không chỉ là một nhà đồng sáng lập, làm Chủ Biên tạp chí mà ông còn là một Kiến Trúc Sư có một tầm nhìn xa rộng. Trong bối cảnh hải ngoại những năm 1990, khi cộng đồng người Việt vẫn còn phân hóa sâu sắc bởi những ký ức chiến tranh, Hợp Lưu đã xuất hiện như một biểu tượng của sự hàn gắn và giao thoa. Tên gọi “hợp lưu” vừa là sự kết hợp của các dòng chảy văn chương, mà còn hàm ý một khát vọng: biến những khác biệt tưởng chừng không thể hòa giải thành một tổng thể giàu sức sống và đầy ý nghĩa.
Từ những năm đầu, Khánh Trường đã định hình Hợp Lưu như một không gian sáng tạo độc lập, nơi văn học không bị ràng buộc bởi chính trị hay ý thức hệ. Trả lời phỏng vấn trên VOA Tiếng Việt sau này, Đặng Hiền – một trong những người tiếp nối di sản của Hợp Lưu – nhận định rằng chính tinh thần không thiên vị đó đã làm nên sức hút đặc biệt của tạp chí. Hợp Lưu không phải là nơi phán xét hay chọn lựa theo tiêu chí chính trị, mà là nơi mọi tiếng nói văn chương đều được trân trọng. Đây là điều hiếm hoi và táo bạo trong bối cảnh đầy chia rẽ của văn học hải ngoại.
Nhà bình luận văn học Nguyễn Hưng Quốc từng nhấn mạnh Hợp Lưu là một diễn đàn cần thiết, nơi văn học lưu vong không chỉ là ký ức mà còn là đối thoại, không chỉ là bảo tồn mà còn là sáng tạo. Tuy nhiên, anh cũng không ngần ngại chỉ ra những giới hạn của tạp chí: Hợp Lưu, dù xuất sắc, nhưng đôi khi quá tập trung vào các tác phẩm mang tính hàn lâm, khiến nó trở thành một “câu lạc bộ” của giới trí thức hơn là một diễn đàn đại chúng.
Khánh Trường vốn là người sáng lập và là linh hồn của Hợp Lưu. Với xuất thân là một Họa Sĩ, ông mang đến cho tạp chí một diện mạo nghệ thuật độc đáo. Những bìa báo mà ông thiết kế vừa là sản phẩm thị giác, vừa là lời mời gọi tư duy. Qua đó, ông nêu bật văn học và nghệ thuật không thể tách rời mà bổ sung, nâng đỡ nhau và cùng tạo nên một không gian sáng tạo đầy tính biểu tượng.
Trong bài viết “Khánh Trường và Hợp Lưu,” nhà văn Trần Thị Nguyệt Mai cũng đã nhận xét Khánh Trường không chỉ là người xây dựng mà còn là người gìn giữ, kiên trì đưa Hợp Lưu vượt qua mọi khó khăn tài chính, áp lực chính trị và những thay đổi trong cộng đồng. Ông biến Hợp Lưu thành một “ngôi nhà” nơi mọi thế hệ có thể gặp gỡ và đối thoại. Đó là một di sản không thể thay thế.
Ngày hôm nay, khi làng văn của người Việt hải ngoại vẫn còn nhiều văn nhân xuất sắc, nhưng những tạp chí như Hợp Lưu hầu như đã dần biến mất, chúng ta không khỏi cảm nhận một sự hụt hẫng sâu sắc. Có rất nhiều cây bút tài hoa, những người cầm bút vẫn ngày đêm sáng tác, nhưng không gian để các tác phẩm ấy giao thoa, để tư duy được mài giũa qua đối thoại, đã không còn.
Hợp Lưu từng là ngọn hải đăng trong bóng tối, nơi mà văn học không chỉ được trình bày mà còn được thách thức, thử nghiệm và khai phá. Sự vắng bóng của những diễn đàn như vậy là sự biến mất của một nền tảng và là sự suy giảm của một tinh thần chung – tinh thần đồng hành và gắn kết. Đọc nhanh, viết nhanh và hiểu vội trở thành chuẩn mực của thời đại, nơi mà sứ mệnh sâu sắc nhất của văn học – gắn kết con người với nhau – đang dần bị thay thế bởi những tiếng nói cô lập trong các ốc đảo của bản ngã. Văn chương, thay vì xây cầu, nay dựng lên những vách ngăn. Và khi không còn những diễn đàn để hội tụ và phản biện, mỗi cá nhân sáng tạo dễ rơi vào trạng thái tự mãn, hoặc thu mình trong những không gian nhỏ bé, tự thỏa mãn với cái tôi ảo tưởng.
Sau khi Khánh Trường rời khỏi vai trò điều hành, Hợp Lưu chuyển sang tồn tại chủ yếu trên không gian mạng, một sự chuyển đổi tất yếu trong thời đại kỹ thuật số. Tuy nhiên, dù vẫn tiếp tục hoạt động, tạp chí này không còn giữ được sức sống, sự gắn kết và dấu ấn độc đáo như thời kỳ đầu. Không gian trực tuyến mang đến tính tiện lợi, khả năng tiếp cận toàn cầu, nhưng đồng thời cũng làm mất đi một yếu tố quan trọng: sự vật lý hóa của tư duy, những trang giấy in mà độc giả có thể chạm vào, cầm nắm và lưu giữ như một phần của ký ức tập thể. Trần Vũ, trong bài viết “12 Năm Tạp Chí Hợp Lưu,” đã thẳng thắn chỉ ra rằng sự chuyển đổi sang hình thức trực tuyến này đã làm tạp chí đánh mất một phần “hồn cốt,” một phần tinh thần từng khiến nó trở nên độc đáo.
Hợp Lưu, từng là nơi hội tụ của những trí tuệ lớn, giờ đây trở thành một phần của biển thông tin khổng lồ trên internet. Sự phong phú và khả năng tiếp cận của môi trường kỹ thuật số, thay vì củng cố sứ mệnh kết nối của văn học, lại làm tăng thêm sự phân mảnh của nó. Không còn những trang giấy mang tính biểu tượng, không còn những số báo được trân quý và lưu truyền giữa các thế hệ, Hợp Lưu dần trở thành một di sản sống trong ký ức nhiều hơn là một thực thể sống động trong hiện tại.
Nhưng liệu có thể trách được sự chuyển đổi này? Văn học, cũng như mọi lĩnh vực khác, buộc phải thay đổi để tồn tại trong một thế giới không ngừng phát triển. Tuy nhiên, sự chuyển đổi này đặt ra một câu hỏi lớn: làm thế nào để các nền tảng văn học giữ được tinh thần kết nối, đối thoại và phản biện trong một thời đại mà mọi thứ dường như khuyến khích sự cô lập? Khi không còn những diễn đàn mạnh mẽ như Hợp Lưu, chúng ta thấy rõ một khoảng trống: một sự rời rạc trong cộng đồng văn học hải ngoại, nơi mỗi cá nhân sáng tạo dường như bị cuốn vào vòng xoáy của những tiếng nói độc lập nhưng không giao thoa.
Nhà văn Nguyễn Hưng Quốc từng nhận định rằng văn học lưu vong, dù mang trong mình một sức mạnh phản kháng và đổi mới, cũng dễ rơi vào trạng thái tự cô lập. Khi không còn những không gian chung để giao tiếp, phản biện và đối thoại, các nhà văn dễ dàng trở thành những hòn đảo cô độc, nơi cái tôi được phóng đại và cách ly khỏi dòng chảy lớn hơn của văn hóa. Điều này càng đúng trong thời đại ngày nay, vì đọc nhanh, viết nhanh và hiểu vội đã trở thành tiêu chuẩn. Văn học không còn là nơi để suy ngẫm sâu sắc, mà bị đẩy vào vai trò của một phương tiện truyền thông tức thời, nơi thông điệp được giản lược và ý nghĩa bị hy sinh để đổi lấy tốc độ.
Những hiện tượng này càng làm cho di sản của Hợp Lưu trở nên quý giá hơn. Trong suốt hành trình của mình, Hợp Lưu đã lưu giữ những ký ức văn hóa, đồng thời đặt ra những câu hỏi lớn cho văn học hải ngoại: Làm thế nào để các nhà văn hải ngoại không chỉ tái hiện mà còn làm phong phú thêm bản sắc văn hóa Việt? Làm thế nào để văn học hải ngoại vượt qua những ranh giới của ký ức để trở thành một phần của dòng chảy văn học toàn cầu? Khánh Trường, bằng tầm nhìn và sự kiên trì của mình, đã đưa Hợp Lưu trở thành một câu trả lời cho những câu hỏi ấy. Ông không những xây dựng một tạp chí mà còn tạo ra một nền tảng để các thế hệ tác giả có thể giao thoa, học hỏi và cùng nhau sáng tạo.
Ngày 27 tháng 12 năm 2024, không phải đợi đến hôm nay, khi Khánh Trường rời bỏ cõi này, tinh thần của Hợp Lưu mới theo ông ra đi. Thực tế, sự mờ nhạt của tạp chí đã dần hình thành từ lâu, khi các giá trị mà nó từng đại diện dần bị bào mòn trong bối cảnh thay đổi của thời đại và sự phân mảnh của cộng đồng văn học. Sự mất mát hôm nay là sự ra đi của một cá nhân kiệt xuất, nhưng đồng thời là lời nhắc nhở, đau đáu rằng sự kết thúc của một tầm nhìn, đam mê và khả năng dẫn dắt từng tạo ra khoảng trống và làm bật lên những giới hạn cùng thử thách đang chờ đợi văn học hải ngoại. Đó không những là sự kết thúc của một giai đoạn trong lịch sử văn học lưu vong, mà còn là hồi chuông thức tỉnh về vai trò và trách nhiệm của chúng ta trong việc giữ gìn và tái sinh tinh thần kết nối, sáng tạo và đối thoại mà Khánh Trường đã từng tận tụy theo đuổi.
Ngày nay, khi nhìn lại Hợp Lưu, điều chúng ta cần không phải chỉ là sự hoài niệm, mà là một phương án thể để tái tạo những giá trị mà nó từng đại diện. Văn học hải ngoại, cũng như bất kỳ nền văn học nào, luôn cần những không gian để phản ánh, đối thoại và sáng tạo. Không có những không gian ấy, văn học dễ dàng trở thành một tiếng nói đơn lẻ, bị đứt quãng giữa dòng chảy của thời đại. Di sản của Khánh Trường, vì thế, là một lời nhắc nhở, đồng thời là một lời kêu gọi: để văn học tồn tại và phát triển, nó cần nhiều hơn những cây bút tài hoa; nó cần những nền tảng để những cây bút ấy gặp gỡ và cùng nhau tạo ra những điều lớn lao hơn chính họ. Hợp Lưu, dù đã không còn giữ được vai trò trung tâm như trước đây, vẫn là một biểu tượng của khát vọng ấy, một khát vọng mà bất kỳ ai yêu mến văn học đều không thể thờ ơ.
Yuma, ngày 27 tháng 12 năm 2024
Uyên Nguyên
Uyên Nguyên
